O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

3.Geografik muhitni boshqarish tizimi (monitoringi).
Tabiiy resurslardan oqilona 
foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilish maqsadida ma’lum bir hududni holatini nazorat 
qilish, kuzatish tizimiga monitoring deb ataladi. Kuzatish va nazorat qilish zamonaviy texnika 
vositalari yordamida amalga oshiriladi.
Monitoring quyidagi qismlardan iborat: 
-
havoning, suvning, radiatsiyaning miqdori va sifatini, tozaligini o’zgarishini va holatini 
kuzatish; 
-
olingan ma’lumotlarni mumkin bo’lgan to’planish (PDK), standartlar va normativlarga mos 
kelishini aniqlash; 
-
tabiatda bo’ladigan o’zgarishlarni manbalarini aniqlash va bu to’g’risida kerakli davlat 
tashkilotlarini ogohlantirish. 
Monitoringni tashkil qilish jarayonida bir necha darajali vazifalarni bajarishga to’g’ri 
keladi. I.P.Gerasimov monitoringni uchta darajasini (pog’onani) ajratishni tavsiya etadi: 
1. Sanitar-gigienik yoki bioekologik daraja (pog’ona). Mazkur pog’onada asosiy e’tibor 
atrof muhitni inson salomatligiga ta’siri nuqtai nazaridan kuzatishga qaratiladi. Bunda atrof 
muhitni o’zgarishini inson salomatligida aks etishi o’rganiladi. (tug’ilish, o’lim darajasi, 
kasallanish, ularni davolash, ish qobiliyati va x.k.). Mazkur ishlar tibbiy geografik tadqiqotlarda 
muhim ahamiyatga ega. 
1. Geotizm darajasi (pog’onasi). Mazkur pog’onada tabiiy va tabiiy-texnogen tizimlar 
xolati kuzatiladi. Bunda modda va energiya almashinishi ko’rsatkichlariga, biologik 
mahsuldorlikka, geotizimlarni ifloslanishi va o’z-o’zini tozalash imkoniyatiga asosiy e’tibor 
beriladi. 
Tabiiy va tabiiy-texnogen tizimlar xolatini kuzatish maxsus zonal yoki regional 
poligonlardagi geografik statsionarlarda olib boriladi. 
Landshaftlarning va ularning tarkiblarining xolatini va xossalarini birgalikda uzoq vaqt 
davomida kuzatish
geografik statsionar
deb ataladi. 
Geografik statsionar doirasida alohida joylar tanlanadi. Mazkur joylar etalon joylar bo’lib, 
ularda landshaftlar va ularning tarkiblari har tomonlama o’rganiladi. Bunday joylarda 
landshaftlar ham statsionar xam ekspeditsiya tadqiqotlari davomida o’rganiladi. 
Landshaftlarning xossalari o’rganadigan va kuzatiladigan joylar geografik 
poligonlar 
deb 
ataladi. Kuzatuvlar samolyotlarda, vertolyotlarda va kosmik apparatlarda o’rnatilgan maxsus 
priborlar yordamida olib boriladi. 
1.
Biosfera pog’onasi. Asosiy vazifasi atrof muhitning o’zgarishini global miqyosda 
kuzatish (atmosferaning musaffoligi va uni inson ta’sirida o’zgarishi, jahon suv muvozanati, 
Dunyo okeanini ifloslanishi, geografik qobiq va kosmos o’rtasida issiqlikning almashinishi). 
Biosfera pog’onasining kuzatish ob’ekti bo’lib geografik qobiq va uning tarkibiy 
qismlari hisoblanadi. Mazkur pog’onada kuzatishning asosiy maqsadi – insonni yashashiga havf 
soladigan, xo’jalik faoliyati oqibatlarini oldini olishdir.