O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Politexnik ta’lim va uning mohiyati. 
Politexnik prinsip texnologiya ta’limi o`quvchilarda hozirgi zamon ishlab 
chiqarishining umumiy ilmiy asoslariga doir bilimlar shakllanadigan va ular ishlab chiqarish 
texnik faoliyatining ko`p sohalarida qo`llanadigan umumlashgan malakalarni egallaydigan 
yo`sinda tashkil etishni talab qiladi. Boshqacha aytganda, o`quvchilarga ular ustaxonalardagi 
mashg’ulotlar jarayonida oladigan texnik bilim va malakalarning universalligini; bu bilim va 
malakalardan yangi ishlab chiqarish sharoitlarida foydalana olish (malakalarni ko`chirish) 
kerakligini ko`rsatish zarur. 
O’quvchilarni hozirgi zamon sanoati va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiiing muhim 
tarmoqlari bilan ikki yo`l orqali tanishtirish mumkin: a) ularning har birini izchil o`rganish; b) 
ishlab chiqarish jarayonlarini ularning asosi bo`lgan tabiiy-ilmiy qonuniyatlarga bog’liq holda 
klassifikasiyalash va mazkur qonuniyatlarni xalq xo`jaligining bir-ikkita tarmog’i misolida 
o`rganish orqali. 
Birinchi yo`lni maktabda qo`llab bo`lmaydi, chunki u juda ko`p o`quv vaqtini 
sarflashni talab qiladi. Ikkinchi yo`l esa maktabda xalq xo`jaligining eng muhim tarmoqlarini 
o`rganish uchun real imkoniyat yaratadi va didaktik jihatdan ancha qimmatlidir, chunki u xalq 
xo`jaligining o`quvchilar maktabda o`rgangan tarmoqlari bilan o`rganmagan tarmoqlari 
orasida uzviy bog’lanishni ta’minlaydi. Gap shundaki, turli ishlab chiqarish jarayonlari sirtdan 
qaraganda xar xilligidan qat’i nazar, anchagina o`xshashlik va umumiylikka ega, chunki ular 
ko`pincha tabiatning bir xil qonun va hodisalaridan foydalanishga asoslangan. 
Tabiat qonunlaridan har xil texnik qurilma va texnologik jarayonlarda ularning ilmiy 
asosi sifatida foydalanilishidan kelib chiqib, ba’zi pedagoglar politexnik ta’lim vazifalarini 
fan asoslariga oid fanlar doirasida to`la bajarish mumkin, deb noto`g’ri xulosaga keldilar. Fan 
asoslarining politexnik ta’lim ishidagi katta ahamiyatini inkor etmagan holda buning o`zi 
kifoya qilmasligini ko`rmaslik mumkin emas. Fan asoslariga doir fanlarni texnikadan olingan 
misollar bilan boyitish problemani hal qilmaydi, chunki bunda doimo u yoki bu ishlab 
chiqarish hodisasining o`quv fanining mazkur temasiga bog’liq bir tomoni ko`rib chiqiladi. 
Shu sababli o`quvchilarda ishlab chiqarish hodisasi haqida umuman tasavvur hosil bo`lmaydi. 
Masalan, o`quvchilarda detal haqida fan asoslarining u yoki bu qonunidan foydalanishning 
konkret misoli sifatida emas, balki mashinaning tipovoy qismi sifatida to`la tasavvur hosil 
qilishuchuv uning vazifasi va mashinadagi o`rni haqida, zagotovkasi uchun materiallar 
tanlash, uni proektlash va tayyorlash hakida gapirib berishi kerak. Ko`rinib turibdiki, bunda 
fan asosdari bo`yicha maktab fanlarida ko`riladigan masalalar haqidagina emas, balki ularga 
kirmaydigan (masalan, detalni tayyorlash) masalalari haqida ham gapirish kerak. Shunday 
qilib, 
ishlab 
chiqarish 
hodisasi 
haqida 
tabiatdagi 
u 
yoki 
bu 
qonunning illyustrasiyasi sifatida gapiradigan bo`lsaq bunda faqat uning bittagina sifatini 
yoritish mumkin. Agar ishlab chiqarish hodisasi har tomonlama xarakterlansa, fan asoslari 
bo`yicha fanlarni o`rganish mantiqini buzadi, bu fanlar mazmuniga ularga bevosita aloqasi 
yo`q materialni kiritishga majbur qiladi. 

---

Bundan tashqari, mehnat usullarini egallash (bu politexnik ta’lim vazifalaridan biridir) 
didaktikaning asosiy prinsipiga bo`ysundirilgan va o`z mantiqiga ega bo`lgan ma’lum bir 
sistema bo`yicha amalga oshishi kerak. Agar mehnat usullarini egallashni fan asoslari 
bo`yicha ayrim fanlar vazifasiga kiritilsa, ular ana shu fanlarning tuzilishi mantiqiga 
bo`ysunadi. 
Nihoyat, mehnat ob’ektlarini tanlashda fizika, matematika va boshqa fanlarning 
o`qituvchilari eng avval shu ob’ektlar o`tilayotgan tema bilan bog’liq bo`lishiga harakat 
qilishadi, mehnat jarayonining mazmuni esa ikkinchi planga o`tib qoladi. Natijada amaliy 
mashg’ulotlar uchun ob’ektlar tanlash juda cheklangan va texnologiya ta’limi sistemasi 
talablariga javob bera olmaydigan bo`lib qoladi. 
Shunday qilib, o`quvchilarni hozirgi zamon sanoati va qishloq xo`jaligi ishlab 
chiqarishining muxim tarmoqlari bilan tanishtirish fan asoslari bo`yicha fanlar doirasi bilan 
chegaralanmasligi kerak. Xuddi shuning uchun ham maktab o`quv planida texnologiya ta’limi 
bo`yicha maxsus fan bor. 
Ta’lim jarayonining politexnik yo`nalishiyi ta’minlash uchun ayrim konkret ishlab 
chiqarish jarayonlari misolida hozirgi zamon sanoati yoki qishloq xo`jalik ishlab 
chiqarishining umumiy asoslari o`rganiladigan didaktik vaziyatni vujudga keltirish talab 
qilinadi. 
Texnologiya ta’limi bosqichlari orasidagi izchillik politexnik prinsip uchun katta 
ahamiyatga ega. Masalan, ustaxonalardagi mashg’ulotlarda o`smirlar quyi sinflarda 
o`zlashtirgan qator politexnik malakalarni qo`llashi va takomillashtirishi juda muhimdir. 
Chunonchi, qog’ozni rejalashda chizg’ich, go`niya va qalamdan foydalanish malakasini 
yog’och va metallni rejalashda qo`llash kerak. Bu jihytdan o`kuvchilarning andaza rejalash 
malakalari juda foydali bo`ladi. O`kuvchilar qog’ozni, gazlamani va listli metallni qaychi 
bilan qirqish orasida ko`pgina umumiylik topadilar. Modellashtirish jarayonida o`quvchilar 
yana shu ish bo`yicha quyi sinflarda olgan bilimlarini qo`llashi va hokazolar uchun 
cheklanmagan imkoniyatlar vujudga keladi. 
I—IV sinflarda ustaxona mashg’ulotlari bilan mehnat darslarining bog’lanishi o`z 
xarakteriga ko`ra bir tomonlamadir, ya’ni V—VII sinflardagi o`qitish metodikasi I—IV 
sinflardagi texnologiya ta’limi mazmunini xisobga olgan holda tuzilishi kerak. 
Ustaxonalardagi mashg’ulotlar bilan fan asoslari bo`yicha fanlar orasidagi bog’lanish buidan 
farqli ravishda ikki tomonlamadir: bunday bog’lanish natijasida fan asoslari bo`yicha fanlar 
konkret mazmun bilan boyiydi, mehnat esa fan asoslarining qonunlari pozisiyasidan 
tushuniladi. Shunday qilib, didaktik bog’lanishlarni ta’minlash fan asoslari bo`yicha fanlarni 
o`qitishning ham, ustaxonalarda mashg’ulotlar o`tkazish politexnik saviyasini oshirish uchun 
ham muhimdir. 
Didaktik bog’lanishning bir maromda amalga oshirilishi fan asoslari bo`yicha 
bilimlarni muvaffaqiyatli o`zlashtirish uchun ham, texnologiya ta’limi amalga oshirish uchun 
ham zarurdir. Ammo bu ikkala holda ham didaktik bog’lanishning yo`nalishi mutlako bir xil 
degan so`z emas. 
Masalan, fizika, ximiya va matematika darslarida ishlab chiqarish jarayonlari va 
hodisalaridan tabiatning u yoki bu qonuni amaliy qo`llanilishini ko`rsatish uchun
foydalanildi. Bunda ishlab chiqarish jarayonining, hodisaning darsda o`rganilgan
qonunning amaliy qimmatini tasdiqlaydigan sifati qarab chiqiladi. 
O’quvchilar, ma’lum fanlarni tayyorlashda o`rgangan mehnat malakalari shunga 
o`xshash ko`pgina fanlarni tayyorlashlari uchun asos bo`lishini tushunishlari kerak. Shu 
maqsadda har bir yangi operasiyani (ish turini) o`rganishga kirishilar ekan, o`qituvchi bu 
operasiyani bajarish usuli bilan bir nechtagina konkret misollar orqali tanishishlarini, amalda 
esa o`rganilayotgan ana shu operasiya juda ko`p qo`llanilishini ta’kidlash lozim. 
O’quvchilarga mazkur operasiyani qo`llab tayyorlanadigan detallar (buyumlar)dan o`zlari 
misollar keltirishlarini tavsiya etish mumkin. yog’och va metallga qo`lda ishlov berish 
tugallanadigan VII sinfda bu tema bo`yicha maxsus suhbat o`tkazish, o`quvchilarga 

---

tayyorlashda ma’lum operasiyani (kesish, arralash, qirqish va hokazolarii) qo`llashlariga 
to`g’ri kelgan hamma fanlarni aytib chiqishni taklif qilish kerak. 
Politexnik ta’lim nuqtai nazaridan har xil kasblarga doir mehnat usullari 
(operasiyalari)ning izchilligini ko`rsatish ham muhimdir. Hozirgi zamon sanoat ishlab 
chiqarishining xarakterli xususiyatlaridan biri mehnat qurollarining tez almashinuvi, yangi 
mashinalarning va shunga ko`ra yangi kasblarning vujudga kelishidir.
Shunday qilib, ustaxonalardagi mashg’ulotlarda har bir texnik ob’ektga, ishlab 
chiqarish jarayoniga o`z holicha emas, balki boshqa o`xshash ob’ektlar, o`xshash jarayonlarga 
bog’liqlikda hozirgi zamon ishlab chiqarishi asosini biror jihatdan xarakterlovchi zanjirning 
bir xalkasi sifatida qaralishi kerak.