O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qashqadaryo viloyati kasbiy ta'limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish xududiy boshqarmasi dehqonobod tuman 1-son kasb-hunar maktabi

2.Yuqori kuchlanishli saqlagichlar konstruksiyalari
Yuqori kuchla­nishli saqlagichlar ham 1 kV gacha bodgan saqlagichlarnikiga o'xshash ishlash tamoyili va konstruksiyalarga ega.
PK seriyali saqlagich patroni, mayda qumsimon zarrachalar bilan toddirilgan bodib, 3,6, 10, 35 kV li zanjirlarda tok 400, 300, 200 va 40 Abodganda ishlatiladi. Bu saqlagichlar tokni cheklash xususiyatiga ega. QT ro‘y berganda toda ishlash vaqti 0,0005—0,007 s.
3—35 kV kuch transformatorlari, havo va kabel liniyalarini saqlovchi PKT seriyasi ham tok cheklash xususiyatiga ega. Kuchlanish transformatorlarida PKN saqlagichlar ishlatiladi
PKT saqlagichlar quyidagi nominal toklarga modjallab ishlab chiqariladi: PKT 101-2-31.5 A; PKT 102-31, 5-80 A; PKT 103-50-100 A; PKT 104- 100-200 A. PKN saqlagichlar 10 kV nominal kuchlanishga ega bodgan holda 3 kV li zanjirlarda ham qo‘llanilishi mumkin.
Hozirgi zamon mayda qumsimon zarrachalar toddirilgan saqla­gichlar konstruksiyalari va bodaklari bilan tanishtirib o‘tamiz.'
Saqlagichning asosi — bodinmaydigan tayanch bodib, u izolator, sokol (ba’zida u bodmasligi mumkin), kontaktlar va ularga o‘rnatiladigan almashinuvchi elementlar yoki ushlagichlar, tashqi zanjirga ulanish uchun boshmoqlar, signal berish qurilmalari, bloklash va boshqaruv elementi (bular ham bodmasligi mumkin).
Almashinuvchi element ushlagichi saqlagichning ajratiladigan qismi. Unga almashtiriladigan element o‘rnatiladi. Ushlagich har bir patronning uchini ushlab turishi uchun modjallangan konstruk- siyaga ega yoki toda izolatsiyalangan korpus sifatida bodib, erkin elementini almashtirishga qulay bodgan moslamalar bilan jihozlangan. Bunda korpus ichki devorlari yoy so'ndirishda gazli generator sifatida ishlatiladi.
Zarba qurilmasi — saqlagichning bir bodagi bodib, u ishlaganda normallangan mexanik energiyani ozod qiladi va u o‘z navbatida boshqa apparatni — almashuv elementini (ushlagichni) yoki signal qurilmasini to‘sadi va boshqaruvni qulay holatga keltirib beradi.
Bu ishlab ketgan bodak saqlagich bo‘lagi bo‘lib, saqlagich joyla- shadigan joyni ko‘rsatishga hamda u ishlagan-ishlamaganligini yoki erish elementi eriydimi-yo‘qmi aniqlashga yordam beradi. Saqlagichning almashuv elementi ham uning bir bodagi hisoblanadi va u bir yoki bir necha patronlarda bo‘lishi mumkin,
Patron saqlagichning hajmiy tok cheklagich qismi bo‘lib, ichi qum zarrachalari bilan toddirilgan. Patron izolatsiyalangan koфusga ega, kontaktli uchlari tokni keltiruvchi, erish elementini ichida ushlab turuvchi va pastki — tokni chiqaruvchi kontaktlardan tashkil topgan. Shuning- dek, unda ishlaganlikni ko‘rsatuvchi zarba qurilmasi ham joylashgan.
Erish elementi saqlagichning almashtiriluvchi bodagi bodib, ma’lum bir vaqtda va ma’lum bir katta tokda eritish va zanjirni uzish uchun xizmat qiladi.
PKN va PKT saqlagich turlari chinni yoki shisha quvurchalar- dan (5-rasm), chetlari jez qalpoqlardan iborat. Kvars qumi quvurcha
5-rasm.PKT va PKN turlaridagi kvars to‘ldirilgan saqlagichlar:
' a — PKT turidagi sopol g'o'lali saqlagich patroni; b — PKN turidagi saqlagich patroni; 3,4— ko‘rsatkichining prujinasi va korpusi; 1, 9— qopqoqlar; 2 — ishlash ko‘rsatkichi; 5 — patron; 6 — sopol g‘o‘la; 7—kvarsli qum; 8— kontakt qalpog‘i; 10 — ko'rsatkich bog‘lagichi; 11 — ishlash ko'rsatkichi.
ichiga toddirilgan. Toki 7,5 Abodgan saqlagichlarda eruvchi element sopol g‘o‘laga o‘ralgan bo‘ladi. Bu eruvchi element uzunligini oshiradi va uzilish ehtimoli ortadi. 7,5 A dan oshiq bodgan nominal toklarda eruvchi element parallel spirallar ko‘rinishida yasaladi (5-Z> rasm). Parallel spirallar erigichni kichik diametrli mis yoki kumush simlar- dan yasash imkonini beradi va bu yoy sindirishdagi tor tekis samara- sini saqlab qoladi.
Saqlagich kichik, lekin uzluksiz oda yuklanish bilan ishlaganda qizishni kamaytirish maqsadida eruvchi elementga qodg'oshinli sharchalar qo‘shiladi.
Saqlagich ishlaganligini bildiradigan ko‘rsatkichga ega. Unda qisib qo‘yilgan prujina bodib, maxsus eritish elementi bilan tutib turiladi. Asosiy eritish elementi erigandan so‘ng yordamchi — maxsus element ham eriydi, ko‘rsatkich bo'shab, 11 holatga odib oladi va uzilish ro‘y berganini kodsatadi. Bu kodsatuvchi qurilmani QT dan ishlagan saqlagichdan so‘ng uzgichni avtomatik ravishda uzishda ishlatish mumkin.
QT davrida eruvchi element butun uzunligi bo‘yicha erib, bugdanib ketadi va zanjirga uzun yoy kiritiladi. U tor teshikda yotib, yuqori qarshilikka ega bodadi (ayniqsa, boshlangdch sharoitda, metall bugdari yetarli ionlashmagan davrda). Bu sharoitda paydo bodadigan oda kuchlanishlarni cheklash maqsadida eruvchi element o‘zgaruv- chan ko‘ndalang kesim yuzasiga ega bodishi kerak. Awal kichik kesim yuzali uchastka eriydi, keyin katta kesimlisi, natijada, yoy uzunligi sekin o‘sadi.
Mayda zarrachali qum sifat toddirgichlarga ega saqlagichlarda tok cheklash xususiyati paydo bodadi. Uzluksiz rejimda ingichka eritkichlami jadal sovitish ular simlarining koddalang kesim yuzini minimal qiymatga tushirib, eritish toki qiymatini ham kamaytirishga imkon beradi. Kuchlanishi 10 kV li tarmoqlarda uzish nominal toki 20 kA gacha yetadi.
PK va PKTN saqlagichlar shovqinsiz ishlaydi. Shuningdek, alanga va qizigan gazlaming tashqariga chiqishi kuzatilmaydi. Saqlagichlarning normal ishlashida germetizatsiya katta ahamiyatga ega. Agar uning ichiga namlik odib qolsa, yoy so‘ndirish qobiliyati yo‘qoladi.
Yoyni avtogaz bilan so'ndiruvchi PVT turidagi saqlagichlar 10, 35, llOkV tarmoqlarida ishlatiladi. Bu toifadagi apparatlarda asosiy qism — gazli generator quvurchasi 2 (6-b rasm) hisoblanadi. Uning ichida egiluvchan tok odkazgich Jjoylashtirilgan. Odkazgich eruvchi • element 4 va kontaktli boshmoq 1 bilan birlashgan. Mis eruvchi bilan
6-rasm. PBT—35 turidagi saqlagich (gavs ichidagi o4chamlar PB—10 ga laalluqli):
a — umumiy ko‘finish; b — saqlagich patroni; 1,9 — kontakt boshmog'i; 2 — gazli generator quvurchasi; 3 — egiluvchan o‘tkazgich; 4 — eruvchi element; 5 — poiat prujina; 6 — saqlagich patroni; 7 — izolator; 8 — kontakt pichog'i; 10 — po'lat sopol; 12, 13 — boshmoqla

parallel ravishda po‘lat eruvchi 5joylashgan. Unga prujina ta’sir etib, tok egiluvchan o‘tkazgichni chiqarib yuborishga harakat qiladi. Patron qalpog‘i (6-a rasm) izolatordagi ushlagich bilan qisiladi. Pastki izolatorda o'qqa kontakt pichog‘i o'rnatilgan. Pichoqqa spiral prujina o'ralgan bo‘lib, o‘q pichoqni holatga burishga intiladi. Pichoq kontakt - uchi 6 ni bo‘ynidan ushlab turadi.