O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Nam aylanishi va suv balansining o‘zgarishi.
Qadim 
davrlardan boshlab inson suvning aylanma harakatiga va muayyan 
hududning suv rejimiga maqsadli (ammo hamma payt ham to‘g‘ri 
emas) ta’sir ko‘rsatib kelgan. Ammo bu ta’sir hozirgi paytga qadar 
mintaqaviy ko‘lamlarda bo‘lib, Yerda suv aylanishiga katta ta’sir 
ko‘rsatmaydi. 
Insonning hidrografik to‘rga va havzalarning suv balansiga 
ta’sirini farqlash lozim. Texnikaning hozirgi darajasida 
daryolarning suvlarini tartibga solish va qayta taqsimlash odatiy 
ish bo‘lib qoldi. Bunda eng jiddiy geografik oqibatlar suv 
omborlarining qurilishi bilan bog‘liq. Hozirgi paytda jahonda 
30 000 mingdan ziyod suv omborlari barpo etilgan bo‘lib,ularning 
umumiy suv sig‘imi 6 000 km
3
dan ziodroq; suv yuzasining 
maydoni esa 400 000 km
2
ni tashkil etadi. Yuqorida qayd 
qilinganidek, suv omborlari tevarak atrof iqlimining o‘zgarishiga, 
sizot 
suvlari 
sathining 
ko‘tarilishiga, 
botqoqlashish 
va 
sho‘rlanishga, tog‘li hududlarda zilzilalarning tezlashuviga sabab 
bo‘ladi. 
Suvning aylanishi va balansiga ta’sir ko‘rsatishda zonallik 
qonunining xususiyatlari muammoning markazida bo‘lishi lozim. 
Arid iqlimi hududlarda sun’iy sug‘orish tufayli transpiratsiya (lot. 
trans 
orqali; 
spirare
nafas olmoq) va bug‘lanishning ko‘chayishi, 
shuningdek yuzaning aks ettirish qobiliyatining o‘zgarishi 
radiatsiya balansi va iqlimning (kunduzgi haroratlarning pasayishi, 
havo namligining oshishi) birmuncha o‘zgarishiga olib keladi. 
31 
94 

---

shanday bo‘lmaydi. Masalan, bahor kelib, daraxtlar yashil libos 
kiyadi, lekin bu o‘tgan yilgi bahorning xuddi o‘zidek emas. 
O‘tgan bir yil davomida daraxtlar ancha o‘sgan, tuproqda esa 
miqdoriy o‘zgarishlar ro‘y bergan. 
Landshaftlarning xilma – xilligi. 
Tabiiy muhitning 
rivojlanishida
 
landshaftlarning xilma – xilligi qonuni ustuvor 
ahamiyatga ega. Landshaftlar va ularga bevosita bog‘liq bo‘lgan 
tabiiy resurslarning xilma–xilligi muayyan hududning iqtisodiy 
rivojlanishi uchun qulay tabiiy imkoniyatlarni vujudga keltiradi. 
Xilma-xil landshaftlar tarqalgan hududlarda insonning xo‘jalik 
faoliyatining ta’siri ham kuchliroq bo‘ladi va shu tufayli 
landshaftlarning o‘zgarishi ham tezroq kechadi. Bu jarayonda 
moddiy sistema va atrof muhit birligi qonuni va landshaftlar xilma 
– xilligi qonuni bir – birini to‘ldiradi hamda ularning bir vaqtdagi 
harakati yuz berishi mumkin. Bu qonunlarning ta’siri natijasida 
katta hududlarda geoekologik vaziyatlarning o‘zgarishi 
kuzatiladi. 
Geografik qobiqdagi umumiy qonuniyatlarini bilmasdan, 
mohiyatini tushunmasdan, ularga amal qilmasdan turib tabiatdan 
oqilona foydalanish mutlaqo mumkin emas. D.L.Armand ta’biri 
bilan aytganda, tabiatdagi nozik sabab-oqibat aloqalarini bilmagan 
odamning tabiatdan foydalanishga urinishi asalarining o‘zini 
o‘rgimchak to‘riga urishiga o‘xshaydi.