O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

3.Ma‟lumotlar konstepstiyasining o‟zgarish darajasini aniklash. 
Vaqtli tahlil avvalgi va kelajakdagi sotuvni talabning boshqa omillariga emas, 
aynan vaqt omiliga bog‟liqligini ko‟rib chiqadi. Lekin xar qanday tovarning sotuv 
darajasi  ko‟p  omillarga  bog‟liq.  Talabni  statistik  tahlil  kolish  –  sotuvga  eng  ko‟p 
ta‟sir  ko‟rsatuvchi  omillarni  va  ularning  o‟zaro  ta‟sirlarini  aniqlash  uchun 
foydalaniladigan statistik tadbirlar majmuidir. Eng ko‟p tahlil qilinadigan omillar – 
narxlar, daromad, aholi, tovar va xizmatlarning harakatlantirish vositalari. 
Statistik  tahlil  quyidagilardan  iborat:  sotuvni  aniqlab  o‟zgaruvchan  va  unga 
ta‟sir ko‟rsatish mumkin bo‟lgan hajm – Q , va ta‟sir ko‟rsatish mumkin bo‟lmagan 
o‟zgaruvchan  talab  X1,  X2……,  Xp,  ya‟ni    QQf  (X1,X2,……Xp)  sotuvning 
funkstiyalari sifatida tushuntirishga harakat qilish. 
Ko‟p marotabalik regressiv tahlil deb nomlangan tahlilda, texnika yordamida, 
istiqbollarni  belgilash  va  tenglashtirishning  eng  yaxshi  omillarini  izlashda, 
tenglashtirishning  turli  shakllari  ma‟lumotlarga  statistik  jixatdan  moslashtirgan 
bo‟lishi mumkin. 
Masalan, Miloukidagi universitet yaqinidagi restoranda savdo universitetdagi 
sessiya  bo‟lish  davriga  va  o‟tgan  haftadagi  sotuv  darajasiga  bog‟liq  bo‟lganligi 
aniqlangan: 
Qq2614,3+1610,7X1+0,2605X2 
X1  –  universitetda  sessiya  bo‟lganligi  yoki  bo‟lmaganligi  ko‟rsatuvchi 
ko‟rsatkich  (1  –  sessiya  bo‟lgan  va  0  –bo‟lmagan),  X2  esa  o‟tgan  hafta 
mobaynidagi sotuv hajmi. 
Masalan, universitetda o‟quv semestri endigina yakunlangan bo‟lsa, restoran 
raxbariyati  esa  keyingi  xaftaga  sotuv  istiqbolini  belgilamoqchi  bo‟lsa,  o‟tgan 
xaftada  sotish  darajasi  6000  doll.ga  teng  bo‟lgan  holda,  keyingi  xaftada 
rejalashtirilayotgan sotuv xajmi quyidagicha bo‟ladi: 
Qq2614,3+1610,7X1+0,2605Xq2614,3+1610,7(0)+0,2605(6000)q2614,3+0+
1563q4177,30 dollar. 
Menejer  universitetda  faol  hayot  asta  -  sekin  pasayishini  e‟tiborga  olib, 
sotuvning  ham  pasayishini  kutishi  mumkin.  Agar  restoran  rejalashtirilayotgan 
4177,30  dollar  darajasiga  eta  olsa,  keyingi  xaftada  rejelashtirilayotgan  sotuv 
3702,49  ni  tashkil  qiladi.  Bu  pasayish  sotuv  darajasining  6000  doll.dan  4176,30 
doll.gacha  pasayishi  okibatida  ruy  beradi.  Sessiya  bo‟lmagan  davrda  restorandagi 
sotuv  darajasi  3535  doll.ni  tashkil  qiladi.  (sessiyalar  orasidagi  davrning  oltinchi 
xaftasida). 
Istiqbolni  belgilashda  regressiya  uslubidan  foydalanib,  ikkita  xavfdan  ogoh 
bo‟lish lozim: 
1.
 
Odatdan  tashqari  xolatlarda  tenglashtirishdan  foydalanish  ish 
bermaydi.  Masalan,  dam  olish  kunlarida  talabalarning  oldilariga  ota-onalari 
keladigan  bo‟lsalar,  restoran  juda  katta  sotuv  darajasiga  ega  bo‟lishi  mumkin. 
Ammo tenglashtirish usuli mazkur xolatni e‟tiborga olmaydi. Shuning uchun ham 
mazkur holat bo‟yicha oddiy usul bilan sotuv rejasini belgilab bo‟lmaydi. Oilaviy 

---

60 
 
o‟tkazilgan dam olish kunlaridan so‟ng sotuv darajasi oshgan bo‟ladi, chunki sotish 
ko‟rsatkichlari oldingi xaftada yuqori bo‟lgan. 
2.
 
Turli ko‟rsatkichlarni ortiqcha taxminlashsiz istiqbolni belgilash xavfli 
bo‟ladi.  Masalan,  menejer  reklamaning  nomerlarni  sotilish  darajasiga  ta‟sirini 
o‟rganayotgan bo‟lsa, u nomerlar bahosi reklamaga sarf qilingan 5 doll. xisobiga 
oshayotganligini  aniqlashi  mumkin.  Agarda  mehmonxonaning  reklama  xarajatlari 
oldindan  75  doll.dan  150  doll.gacha  bo‟ladi  deb  taxmin  qilib  qo‟yilgan  bo‟lsa,  u 
holda biz narxlarning reklama xarajatlariga bog‟liq bo‟lmasligiga erishamiz. 
Mazkur  ikki  holat  regressiv  tahlil  usulidan  noto‟g‟ri  foydalanish  natijasida 
ruy  beradigan  ikkita  xatoni  tushuntirib  berishi  mumkin.  Talabni  statistik  tahlil 
qilish juda murakkab bo‟lishi mumkin, va  marketing bo‟yicha mutaxassis bunday 
tahlilni  o‟tkazish  va  tuxtatishda  juda  extiyot  bo‟lishi  lozim.  Ammo  kompyuter 
texnikasining borgan sari mukammalashib borishi natijasida talabni statistik tahlil 
qilish borgan sari ommabop bo‟lib bormoqda. 
Mehmonxona  sohasidagi  istiqbolning  ikkita  boshqa  usuli-o‟zgaruvchan 
o‟rtacha  ahamiyat  va  eksponenstial  tekislash.  O‟zgaruvchan  o‟rtacha  ahamiyat– 
o‟tgan davrlar ichidagi o‟rtacha sondir(p.). Undan keyingi davr davomidagi sotuvni 
aniqlashda  ishlatiladi.  Masalan,  oxirgi  to‟rt  xafta  mobaynida  restoran 
12000,12500,13000,12500  doll.li  sotuvga  ega  bo‟lgan  bo‟lsa,  o‟zgaruvchan 
o‟rtacha  ahamiyatdan  foydalanib,  keyingi  xaftadagi  sotuvni  aniqlash 
mumkin:12000+12500+13000+12500q12500 doll. 
O‟zgaruvchan  o‟rtacha  ahamiyatni  chegaralash,  o‟tgan  dvr  mobaynidagi 
mazkur ko‟rsatkich, hozirgi davrda ham xudi shunday ekanligidan dalolat beradi. 
Eksponenstial tekislash-oxirgi davrlarni ko‟tarinkilik bilan baholashga imkon 
beruvchi oddiy, lekin foydali matematik texnika. 
Kompaniya  o‟zini  jalb  qiluvchi  bozor  topganda,  u  bozorning  xajmi  va 
imkoniyatlarini  mukammal  o‟rganishi  lozim.  Bozorga  noto‟g‟ri  baho  berib 
kompaniya  juda  ko‟p  daromad  yo‟qotishi  mumkin.  Talab  istiqbolini  belgilab, 
kompaniya taklifning  rejalashtirilayotgan talabga mos kelishiga erishmog‟i lozim. 
Vaqtli tahlil avvalgi va kelajakdagi sotuvni talabning boshqa omillariga emas, 
aynan vaqt omiliga bog‟liqligini ko‟rib chiqadi. Lekin xar qanday tovarning sotuv 
darajasi  ko‟p  omillarga  bog‟liq.  Talabni  statistik  tahlil  qilish-sotuvga  eng  ko‟p 
ta‟sir  ko‟rsatuvchi  omillarni  va  ularning  o‟zaro  ta‟sirlarini  aniqlash  uchun 
foydalaniladigan statistik tadbirlar majmuidir. Eng ko‟p tahlil qilinadigan omillar-
narxlar, daromad, aholi, tovar va xizmatlarning harakatlantirish vositalari.