O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

MA‟RUZALAR MAVZULARI 
 
1-mavzu: “Turmahsulot marketingi” faniga kirish  
Reja:
 
1.Turistik mahsulot marketingi tushunchasi. 
2. Marketing konseptsiyasi. 
3. Turmahsulotlar  marketingi tushunchasi, uning  maqsadi va vazifalari. 
 
1.Turistik mahsulot marketingi tushunchasi. 
Turizmda  marketing  faoliyati  haqida  hozircha  chet  el  adabiyotlaridagi 
ta‟riflar  bizga  to‟lig‟icha  ma‟lum  emas.  Hozirgi  vaqtda  turizm  marketingining 
ta‟rifi  Rossiya  davlati  va  O‟zbekistonlik  olimlar  va  mutaxassislar  fikricha 
berilmoqda. 
Kvartalnov  M.A.  (2003)  –  «Marketing  bu-mahsulotlar  va  xizmatlar  ishlab 
chiqaruvchining  –  iste‟molchiga  harakatlanishi  faoliyatidir.  Turizmda  tovar  va 
xizmatlarning  ishlab  chiqaruvchidan  –  iste‟molchiga  oqimi  jarayonlari  har  xil 
talqinda  berilmoqda.  Turizm  marketingi  turistik  mahsulotni  sotish  va  reklama 
qilish  faoliyatigina  emas.  Bu  turizm  marketingining  bir  tomonigina  xolos. 
Marketing  turizmda  tovarlar  va  xizmatlar  ishlab  chiqarish  va  bu  tovar  va 
xizmatlarni  bozorga  chiqarishini  ta‟minlash,  sotish  tizimini  –  maqsadli,  strategik 
boshqarish faoliyatidir».

 
Saak  A.E.,  Pshenichnix  Yu.A.  (2007)–  «Marketing  konseptsiyasi  –  bu 
turistik tashkilotning xaridor, iste‟molchining talabini qondiradigan mahsulotlar va 
xizmatlar ishlab chiqarishdir».
2
 
Durovich A. (2008) – «Marketing – bu zamonaviy biznesni boshqarishning 
bozor  tizimini  o‟zida  mujassamlashtirgan  iste‟molning  hamma  tomonlarini, 
talablarini diqqat bilan tizimli o‟rganish natijasida o‟sha iste‟molchiga moslashgan 
ishlab  chiqaruvni  tashkil qilish  va iste‟molchilar,  xaridorlarni  jalb qiladigan  tovar 
va xizmatlarni bozorga chiqarish tizimidir». 
H. Ahmadxo‟jaev va boshqalar (2002) – «Marketing falsafasi quyidagicha – 
korxona  sotilishi  mo‟ljaldagi  darajada  foyda  miqdorlari  oldindan  ta‟minlangan 
mahsulotni  ishlab  chiqarishi  lozim».  Marketing  faoliyati  ishlab  chiqarishni 
oldindan  belgilangan  hajmlarda  va  muayyan  texnik  –  iqtisodiy  taklifnomalarga 
javob  beradigan,  ya‟ni  sotilishini,  firmaning  eng  yuqori  foyda  olishini  yoki 
bozorda  mustahkam  mavqe  egallashni  ta‟minlay  oladigan,  raqobatbardoshli 
mahsulotni,  bozor  talabini  o‟rganish  va  uni  hisobga  olish  orqali  mavjud  ehtiyojni 
ko‟paytirib, uni to‟la ta‟minlashga qaratilgan». 
Tuxliev  I.S.  (2007)  –  «Turizm  marketingi,  milliy  turizm  tashkilotlari  yoki 
turizm  muassasalarining,  milliy  va  xalqaro  tarkibda  turistlarning  talab  va 
ehtiyojlarini qondiradigan tizimli harakatlardan tashkil topadi. Turizm marketingi, 
turistik ehtiyojlarni qondiradigan mahsulot va xizmatlarning turistga taqdim etilishi 
va sotilishi bilan bog‟liq harakatlardir». 
                                           

 R.Xayitboyev. H.Amriddinova «Turizmning maxsus turlari» (Uslubiy qo‟llanma) 
2
 R.Xayitboyev. H.Amriddinova «Turizmning maxsus turlari» (Uslubiy qo‟llanma) 

---

6 
 
Kotler F. (1998) – «Marketing bu – ayirboshlash asosida talab va ehtiyojni 
qondiradigan  kishilik  faoliyatining  turi.  Marketing  –  tadbirkorlik  faoliyatining 
falsafasi va instrumenti». 
Turizm 
marketingi 
sohasida 
tan 
olingan 
yuqoridagi 
olimlar, 
mutaxassislarning  turizm  marketingidagi  ta‟rifi  mazmuni  deyarli  bir  xil  – 
turistlarning  talab  va  ehtiyojlarini  qondiradigan  tovarlar  va  xizmatlarni  bozorga 
chiqarish. 
Almashtirish  jarayonlarini  tashkil qilish  –  (mahsulotlar  va  xizmatlar) sotish 
faoliyati  hisoblanadi.  Bu  holatda  mahsulotlarning  harakati  ishlab  chiqarish 
holatidan  iste‟mol  holatiga  o‟tadi.  Mahsulotlarning  tovar  holatidan  iste‟mol 
holatiga  o‟tishi  o‟ziga  xos  bo‟lgan  3  ta  foydali  muhitni  yaratadiki,  natijada 
qo‟shimcha qiymat hosil bo‟ladi: 

 
holatning  foydaliligi  –  moddiy  mahsulotlarning  harakatlanishi  natijasida 
tovar  holatdan  iste‟mol  holatiga  o‟tishi:  ko‟rinishlari,  tozalash,  tanlash,  yig‟ish, 
o‟rash va h.k; 

 
keng foydalanganlik, keng hududlardagi harakatlanish, tashish, geografik 
jihatdan  tarqatish,  mahsulotlarni  joylardagi  iste‟molga  etkazib  berish,  iste‟mol 
qilish; 

 
vaqt foydaligini iste‟mol qilish. Vaqt harakatlanishi: to‟dalash (yig‟ish) – 
iste‟molchi vaqt topgan muddatda iste‟mol qilish uchun tovar va xizmatlar yig‟ish. 
Aynan  ana  shu  faoliyatlar  talab  va  takliflar  orasidagi  real  mos  kelishni 
ta‟minlashga imkoniyat yaratadi (Jan-Jak Lamben, 1996). 
Aynan  ana  shu  bozorga  chiqariladigan  turistik  mahsulotlar  turizmdagi 
xizmatlar  ko‟rsatish  ob‟ektlari,  turistik  resurslar  turlarini  tashkil  qiladi.  Ana  shu 
turistik  resurslardan  foydalanishda  ishlab  chiqarilgan  tovarlar  va  xizmatlar 
bozoridagi  oldi-berdi  jarayonlarining  nazariyasi  va  amaliyoti  mohiyatini  bilish 
turizm marketingidagi o‟rganish zarur bo‟lgan talab hisoblanadi. 
Marketing  alohida  fan  va  sohaning  mustaqil  faoliyat  yuritishi  bilan 
iqtisodiyotda  XIX  asrning  oxiri  XX  asrning  boshlarida  shakllana  boshladi.  1908 
yilda  Amerika  Qo‟shma  Shtatlarida  birinchi  marketing  tijorat  firmasi  tashkil 
qilindi.  Bundan  keyingi  yaratilgan  firmalarning  bozorni  tadqiq  qilish  natijasida 
(ko‟plab  sohalarda)  olingan  mahsulotlarni  amalda  qo‟llashning  kuchayishi  ushbu 
firmalarni kengaytirib tijoratda marketing xizmatlariga talab kuchayib bordi. 
1926  yilda  Amerika  Qo‟shma  Shtatlarida  marketing  va  reklamaning  Milliy 
assostiastiyasi  tashkil  qilindi.  Keyingi  vaqtlarda  xuddi  shunday  milliy 
assostiastiyalar G‟arbiy Yevropada va Yaponiyada tuzila boshlandi. 
Marketingning tijoratda, iqtisodiyotda alohida tizimga (sistemaga) aylanishi 
g‟arbdagi 1929-1933 yillardagi buyuk iqtisodiy inqiroz davriga to‟g‟ri keladi. 
Bu vaqtda iqtisodiyotni inqirozdan chiqarish yo‟llari davlat darajasida ham, 
alohida  firmalar  va  kompaniyalar  darajasida  ham  tadqiq  qilinmoqda  edi.  Ishlab 
chiqaruvchi  firmalarning  asosiy  muammosi  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarning 
talab, iste‟moldan ko‟pligi edi. 
Bu  omillar,  holatlar  bozor  faoliyatini  boshqarishni  ma‟lum  bir  tizimga 
solishni kun tartibiga qo‟ydi. Tadbirkorlik xizmatlarini bozorda sotishni boshqarish 

---

7 
 
Жамоатни 
мўлжаллаш 
Истеъмолч
ини  
         
мўлжаллаш 
talab  qilina  boshlandi.  Ana  shu  talablar  marketingning  kelib  chiqishga  sharoit 
yaratdi. 
XX  asrning  boshlarida  Amerika  Qo‟shma  Shtatlarining  universitetlarida 
marketing  haqida  dastlabki  ma‟ruzalar  o‟qish  boshlandi.  Bu  ma‟ruzalarda 
mahsulotlarni realizastiya qilishda savdo va reklamaning xo‟jaliklar amaliyotidagi 
o‟rnini  belgilashga  qaratilgandi.  1910  yildan  to  1980  yilgacha  matbuotda  e‟lon 
qilingan ishlarda marketingning mohiyati va mazmuniga ta‟rif berilgandi. 
Turistik  firmalar  faoliyatida  marketing  yondoshuvlarini  qo‟llashning 
zarurligini  tushuntirish  uchun  marketing  rivojlanishi  bosqichlarining  qisqacha 
tarixiga to‟xtalish kerak. 
Turizmdagi  taniqli  mutxassislar  marketingdan  1950  yillarda  Yevropada 
foydalana  boshladilar.  Bu  yo‟nalishlarda    birinchilardan  bo‟lib  aviakompaniyalar 
o‟z  mijozlari  va  raqobatchilari  haqidagi  marketing  axborotlarini  tahlil  qilib 
o‟zlarining  kompaniyalaridagi  samolyotlarning  uchish  vaqti  va  salonlardagi 
qulayliklarni raqobatlariga nisbatan yaxshilab borishdi. 
Shunday 
qilib 
marketing 
xizmatlari 
evolyustiyasida 
marketing 
boshqaruvining 5 ta asosiy konstepstiyasi keyingi 50 yil davomida shakllandiki, bu 
esa iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy o‟zgarishlarda o‟z aksini topdi (1-chizma).  
 
 
 
  Mahsulotni  
  mo‟ljallash 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
Sotishga    
 mo‟ljallash 
 
 
 
 
 
 
Ishlab 
chiqarishni 
mo‟ljallash 
 
 
 
 
Marketingning 
rivojlanish 
bosqichlari