O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

 

 

 

Nazorat savollari 

 

1.  Kinematikadagi    asosiy      tushunchalar    va    jismlar  harakatini    o‘rganish  deganda  nimani 

tushunasiz? 

2. Dinamika  bo‘limi  asosiy  mazmunining  tahlili  va  uni  o‘rganish  usullari haqida ma’lumot 

bering? 

3. Mexanikada saqlanish  qonunlari mavzusining mazmunini nimalardan iborat? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№  Koordinata  

usuli 

№  Trayektoriya  

usuli 

1 

t

x

x

x

1

01

1







 

1 

t

s

1

1





 

2 

t

x

x

x

2

02

2







 

2 

t

s

2

2





 

3 

0

01



x

 

3 

2

1

s

s

I





 

4 

0

02



x

 

4 

km

soat

soat

km

s

30

5

,

0

60

1







 

5 

t

x

x

1

1





 

5 

km

soat

soat

km

s

45

5

,

0

90

1







 

6 

t

x

x

2

2





 

6 

km

km

km

I

75

45

30







 

7  0

1



x



 

 

 

---

2-MAVZU: DINAMIKA  BO‘LIMI  ASOSIY  MAZMUNINING  TAHLILI  VA  UNI  

O‘RGANISH  USULLARI. 

Rejа: 

1.

 

Fizikada «Massa» va «Kuch» tushunchalarining mazmuni.  

2.

 

Nyutonning harakat qonunlari.  

3.

 

Tabiatdagi kuchlar tasnifi: gravitatsion, elektromagnit kuchlar, og‘irlik kuchi, elastiklik kuchi,  

     ishqalanish kuchi.  

4.

 

Tabiatdagi kuchlar bo‘yicha bilimlarni umumlashtirish metodi.  

 

Tayanch iboralar:

 Kuch tushunchasi, Klassik  mexanikasi, elastiklik kuchi

 

 

Dinamikaning qonunlari mexanikaning muhim qismidir. Nyuton klassik  mexanikasi mohiyatiga 

ko‘ra, dinamika qonunlarini o‘z ichiga oladi va uning asosiy nazariyasini tashkil etadi. Bundan dinamika 

qonunlarini  o‘rganishning  ahamiyati  kelib  chiqadi.  Dinamikani  o‘rganishni  boshlayotgan  har  bir 

o‘quvchida harakat to‘g‘risida va uning kuchlar bilan bog‘liqligi haqida ma’lum hayotiy tasavvur bor. 

Massa tushunchasi bilan o‘quvchilar maktabgacha davrda  hayotiy tajribalarida qisman tanish bo‘ladilar. 

Asosan  massa    tushunchasi  bilan  VI  sinfda  tanishadilar.  Nyutonning  II  qonuni  jismning  massasi,  ikki 

jism  o‘zaro  ta’sirini  xarakterlaydigan  kuch  va  o‘zaro  ta’sirlashuvda    jism  olgan  tezlanish  orasidagi 

bog‘lanishni  ifodalaydi.  Shu  bilan  birga  jismning  inertlik  o‘lchovi  bo‘lgan  massaning  mohiyatini 

ochishga  imkon  beradi.  Massa  jism  inertlik  xossasini  ifodalashni    tajribada  namoyish  qilib  ko‘rsatish 

muhimdir: katta massaga ega bo‘lgan jism  o‘zaro ta’sirlashuv natijasida  kichik tezlanish oladi, kichik 

massaga ega bo‘lgan jism katta tezlanish oladi. Buni amalga oshirishda o‘quvchilarga savollar berilsa,  

o‘quvchilar  turmushda  ko‘rib  yurganlariga  tayanib  to‘g‘ri  fikrlay  oladilar.  Masalan,  40  km/soat  tezlik 

bilan  kelayotgan  massasi  200  t  bo‘lgan  vagonni    to‘xtatish  osonmi  yoki  o‘shanday  tezlik  bilan 

ketayotgan 200 kg bo‘lgan  mototsiklnimi? 

Albatta  berilgan  savollarga  o‘quvchilar  to‘g‘ri  javob  beradilar,  ammo  uni  tajribada  namoyish 

qilib  ko‘rsatish,  ya’ni    massa  jism  inertligining  o‘lchovi  ekanligini  amalda  isbotlab  ko‘rsatish  ilmiy 

ahamiyatga  ega.  Buning  uchun  biz  teng  hajmli  (temir,  allyuminiy,  yog‘och)  parallelopiped  shaklidagi 

jismlarni olib, ularni bir xil buyoq bilan buyab (uni qanday materialdan  yasalganligini yashirish uchun) 

nomerlab,  qiya  novdan  dumalab  to‘shayotgan  sharni  yo‘liga  birin-ketin  quyib,  dumalayotgan  shar  

nomerlangan  teng  hajmli  jism-to‘siqlarni  qay  birini  ko‘proq  masofaga  siljita  oldi?-degan  savol 

o‘quvchilarga  berilsa,  ular    to‘g‘ri  javob  bera  olmaydilar.  So‘ngra  o‘quvchilar  ko‘z  o‘ngida  tajriba 

qilinib,  har  bir  nomerlangan  jism  bilan  novda  dumalayotgan  shar  o‘zaro  ta’sirlashganda  qancha 

masofaga  siljigani  belgilab  beriladi.  Tajriba    natijasidan  so‘ng  qaysi  jism  sharning  ta’siriga  ko‘proq 

qarshilik ko‘rsatdi yoki o‘zining tinch holatini saqlab  qolishga intiladi, deb so’raldi.  

O‘qituvchi  bunda  “tinch”  holatni  saqlashga  intilish  xossasi  haqida  gapirib  bo‘lgandan  so‘ng,  

harakatdagi jismning  harakat holatini saqlashga intilishini namoyish qilib ko‘rsatadi. Buning uchun 3-4 

ta  teng  kattalikdagi  ammo  turli  (plastmassa,  temir,  qo‘rg‘oshin)  sharlarni  bir  xil  rangga  bo‘yab, 

nomerlaydi  (ularni  qanday  materialdan  yasalganligi  bilinmasin)  yana  unga  qiya  novdan,  bir  xil 

balandlikdan  birin-ketin  dumalatib,  sharlar  yo‘liga  bir  tinch  jism  qo‘yilib,  bu  ikki  jismni  (tinch  va 

harakatdagi)  o‘zaro  ta’sirlashganda  harakat  holatini  ko‘proq  saqlashga  intilishi  namoyish  etiladi.  Shu 

asosda  har  ikkala  namoyishda  ham  “harakatdagi”  va  “tinch”  turgan  jismning  inertlik  xossasi 

taqqoslanishi asosida massa tushunchasiga ta’rif beriladi.