O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

D. V. Sivuxin 

Umumiy fizika kursi. Mexanika 

I.K.Kikoin. 9-sinf fizika darsligi 

“Tashqi  tasirlardan  holi  jism 

yoki  tinch  turadi,  yoki  to‘g‘ri 

chiziqli  va  bir  tekis  harakat-

lanadi”.  

“Shunday    sanoq    sistemalari    mavjudki,  ularga  nisbatan 

ilgarilanma  harakat  qilayotgan  jism,  unga  boshqa  jismlar  tasir 

qilmasa  (yoki  boshqa  jismlarning  tasiri  kompensatsiyalansa),  o‘z 

tezligini o‘zgarmas holda saqlaydi”.  

 

D.V.Sivuxinning  tarifi  ham,  avalgi  darsliklarda  keltirilgan  tariflar  ham  o‘quvchilarga  tushunarlidir, 

chunki dastavval ularda bolani o‘rab turgan jismning holati haqida, ular o‘zi ko‘rgan, guvoh bo‘lgan holatlar 

haqida  gapiriladi.  I.K.Kikoinning  darsligida  berilgan  tarifning  ko‘pchilik  o‘quvchilarga  tushunarli 

bo‘lmasligining asosiy sababi, ular uchun mavhum bo‘lgan inersial tizim tushunchasi ularga tanish bo‘lgan, 

obrazlarning inikosi bilan bog‘lanmaydi. Boz ustiga, qobiliyatli o‘quvchilar inersial sistemalar mavjud emas, 

bu ideallashtirish, uning vazifasi ularga tushunarli emasligini aytadilar. Shuni aytib o‘tamizki, D. V. Sivuxin 

inertsiya  qonunini  bayon  qilish  jarayonida  I.  Nyutonning  tarifini  tahlil  qilishdan  boshlab,  keyin  yuqorida 

keltirilgan tarifni beradi va faqat shundan so‘ngina inersial sanoq sistemalar haqidagi tushunchani kiritadi.  

O‘rta umumiy ta’lim  dasturiga asosan klassik mexanika masalalari kiradi. Uni o‘rganishga hozirgi 

zamon  nuqtai  nazaridan  yondoshish  bu  bo‘limga  ba’zi    yangi  masalalar,  masalan,  kosmik  parvozlar

 

mexanikasini kiritishdan iborat bo‘lib qolmay, balki uning asosiy tushuncha va  qonuniyatlarini zamonaviy 

tahlil  qilish,  ularni  qo‘llanilish  chegarasini  aniqlashdan  iborat.  Mexanika  bo‘limining  yangi  o‘quv  dasturi 

avvalgilaridan anchagina farq qiladi. Unda to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli harakatlarning kinematikasi ham, 

dinamikasi ham birga o‘rganilishi ko`zda tutilgan. 

---

O‘quv materialni bunday sistemalashtirishda faqat vaqtni tejash ko`zda tutilgan bo‘lmay, uning 

ma’lum metodik ustunliklari mavjud. Mexanikada eng oddiy va mexanikaning asosini tashkil etadigan 

fizik tushunchalar: tezlik, tezlanish, massa, ko‘chish, energiya kabi tushunchalar shakllanadi. Mexanika 

bo‘limini o‘rganishda kam sonli fizika qonunlari yordamida birgina usul qo‘llanilib, jismlarning harakati 

va  muvozanatiga  doir  ko‘pgina  masalalarni  hal  etish  imkoniyati  mavjud  ekanligi  ko‘rsatiladi.  Bunda 

o‘quvchilar analiz va sintez, induktsiya va diduktsiya kabi umumiy ilmiy metodlarni o‘zlashtiradilar. 

Mexanikaning  asosiy  masalalarini  yechishning  fizikaviy  va  uslubiy  g‘oyalari.Fizikadan  o‘rta  

maktabda    o‘qitish  uchun  ajratilgan  o‘quv  materiali  umumiy,  ilmiy  va  metodik  g‘oyalar  bilan 

birlashtirilgan.  Butun  fizika  kursida    jumladan  mexanika  bo‘limida  fizikadan  olinayotgan  bilimning 

rivojlantira olish mantiqiga alohida  ahamiyat  beriladi. 

VII  sinf  fizika  darsligida    keltirilgan    mexanikani  o‘rganishdagi    asosiy    metodik  g‘oyalardan 

biri-har  bir  yangi    kiritilayotgan  tushunchani  shu    fan  hal  qilishi  kerak  degan  g‘oyani,  ya’ni 

mexanikaning  asosiy  masalasini  yechishda  zarurligi  asoslab  berilgan.  Butun  mexanika  bo‘limining 

mazmuni  uning  asosiy  masalasini  yechish    asosida  birlashtirilishi    fizika  kursining  asosiy  metodik 

g‘oyasini amalga oshirishga-o‘quv materialini shu fanning  printsiplari, nazariyasi, asosiy ilg‘or fikrlari 

atrofida  mujassamlashtirildi.  Mexanikada  kuchlarning  uch  turi    tortishish,  elastiklik  va    ishqalanish 

kuchi  bir  yerda    o‘rganiladi.  Muvozanat  sharti,  dinamika  qonunidan  kelib  chiqadigan  natija  va  uning 

xususiy holi singarilar  qaraladi. 

Hamma  vaqt  eksperimentni  o‘tkazish  mantiqini,  natijani    va  undan  chiqadigan  xulosalarni 

tushuntirib  berish  tavsiya  qilinadi.  O‘quvchilarda  eksperiment  asosida  izlanayotgan  yechim,  fizik 

eksperiment-tabiatni  o‘rganish  metodi  ekanligiga  ishonch  hosil  qiladi.  Mexanikadan  o‘quv  tajribasini 

ko‘rsatish  uchun    imkoniyatlar  katta.  Odatdagi  asboblardan  tashqari  mexanik  hodisalarni  o‘rganish 

uchun  zamonaviy  asboblardan  harakatni  stroboskopik  yozish,  mexanik  kattaliklar  (tezlik,  tezlanish, 

kuch )ni  o‘lchashni elektr usuli, mexanik hodisalar va jarayonlar grafigini  avtomatik ravishda yozishda  

foydalanish  maqsadga  muvofiq.  Barcha  texnik  vositalar  mexanikani  eksperimental  asosda  o‘rganishni 

ta’minlaydi.