O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti biotexnologiya kafedrasi

6-rаsm. Hujаyrа nаfаs olishining modеli (Куценко, 2002).  

 

Uchkarbon  sikli  fermentlarining  ingibirlanishi,  hujayralar  uchun  halokatli 

hisoblanadi.  Demak,  ftorli  spirtlar  va  ftorkarbon  kislotalar  (uchkarbon  kislotalar 

sikli  fermentlari  ingibitorlari)  nihoyatda  zaharli  birikmalar  hisoblanib,  tana 

massasiga nisbatan bir necha milligramm miqdori ham o‗limga olib keladi.  

Shuningdek,  nafas  olish  zanjiri  fermentlari  faoliyatiga  ta‘sir  ko‗rsatuvchi 

birikmalar  mavjud.  Nafas  olish  zanjiri  fermentlari  ishini  bloklovchi  toksikantlar 

(sianidlar, sulfidlar) bir necha daqiqa ichida organizmni o‗ldirishi mumkin. Nafas 

olish zanjirining birinchi pog‗onasi fermentlari sedativ birikmalarga (barbituratlar) 

sezgir bo‗ladi. 

Bir  qancha  birikmalar  o‗z  navbatida  oksidlanishli  fosforlanishni  jarayonini 

bir-biridan uzib qo‗yish xususiyatiga ega. Bunday xususiyatli birikmalarga lipofilli 

birikmalar,  tarkibida  fenol  gruppasi  saqlaydigan  molekulalar  hamda  kuchsiz 

organik  kislotalarni  kiritish  mumkin.  Masalan,  2,4-dinitrofenol  (DNF),  dinitro-o-

krezol,  xlorfenollar,  dikumarol,  shuningdek,  salisilatlar,  arsenatlar,  tiroksin  va 

---

 

33 

boshq.  Eng  faol  buzuvchi  birikma  bu  3,5-ditretbutil-4-gidroksibenziliden-

malononitril  (SKF6847)  hisoblanadi.  Bu  birikma    2,4-dinitrofenoldan  taxminan 

1800  marta  faolroq  bo‗lib,  0,2  mol  konsentrasiyada  1  mol  sitoxromda  to‗liq 

fosforlanishni uzib qo‗yadi. 

Oksidlanishni  fosforlanishdan  uzib  qo`yuvchi  birikmalarning  ta‘sir 

mexanizmlari  to‗liq  asoslanmagan.  Ular  protonlarning  mitoxondriyadan 

sitoplazmaga chiqib ketishini tezlashtiradilar. Yoki hujayra energiya ta‘minotining 

buzilishini  ta‘minlovchi  boshqa  bir  mexanizm  shuki,  bunda  mitoxondrial 

translokazaning  shikastlanishidir, qaysiki u sintezlangan  ATF ni  mitoxondriyadan 

sitoplazmaga chiqishi uchun zarur. O‗rta yer dengizida o‗suvchi Distel Atractylis 

gummifera o‗simligidan olingan birikmalar aynan shunday ta‘sir ko‗rsatadi.  

Toksikantlarning zaharli ta‘sir mexanizmlaridan yana biri, ular to‗qimalrdagi 

kislorodning  parsial  bosimining  pasayishi  bilan  bog‗liq.  Odam  va  boshqa  sut 

emizuvchilarda  kislorod  yetishmovchiligi  bir  necha  daqiqa  davom  etishi  mumkin 

xolos, undan ortib ketsa, shu organizm halok bo‗lishi aniq. 

Quyidagi  jadvalda  kalamush  turli  organlarining  kislorodga  bo‗lgan  talabi 

keltirilgan (1-jadval).