Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа’lim vаzirligi p. M. Matyaqubova, sh. M. Mаshаripov, X. sh. Jabborov “fan va texnikada o’lchashlar noaniqligi”

4.3 Oʼlchash noaniqligi manbalarini tasniflash va uning roʼyxatini shakllantirish noaniqligi
Oʼlchashlarning maqsadi oʼlchanayotgan kattalikning miqdoriy qiymatini talab qilingan aniqlikda olish hisoblanadi. Birinchi navbatda noaniqlik manbalarini ehtimoliy roʼyxatini tuzish lozim boʼladi. Ushbu bosqichda miqdoriy qiymatlarni aniqlashga ehtiyoj yoʼq boʼlib, maqsad faqatgina aynan qaysi omillar evaziga oʼlchash aniqligi oʼzgarishini bilib olishdir.
Noaniqlik manbalari roʼyxatini tuzishda oʼlchash natijasini hisoblashda foydalaniladigan asosiy ifodadan boshlagan maʼqul hisoblanadi. Ushbu ifodadagi barcha parametrlar potentsial noaniqlik manbalari hisoblanadi. Undan tashqari, oʼlchanayotgan kattalikning qiymatini topishda foydalaniladigan va matematik ifodagi yaqqol kirmaydigan parametrlar ham boʼlishi mumkinki, ushbu parametrlar oʼlchash natijasiga taʼsir qiladi. Masalan, analitik oʼlchashlarda ekstraktsiya vaqti yoki harorat. Shu bilan birga yashirin noaniqlik manbalari ham boʼlishi mumkin. Noaniqlikni ushbu barcha manbalari roʼyxatga kiritilishi lozim.
Noaniqlik manbalari roʼyxatini shakllantirishda ushbu omillar oʼzaro bir-biri bilan qanday bogʼliqliqda ekanligini, shuningdek oʼlchash noaniqligining oxirgi natijasiga taʼsirini “sabab-oqibat” diagrammasi orqali tavsiflashdir. Undan tashqari ushbu usul noaniqlik manbalarini hisobini olishda takrorlanishlarni oldini oladi.
Misol 1
Standart eritmani tayyorlash misolida Isikava diagrammasini qurish protsedurasini koʼrib chiqamiz. Tarozida tortilgan modda kolba shishali idishda maʼlum bir hajmgacha aralashtirib, eritma tayyorlanadi. Noaniqlik manbalarini aniqlang va Isivaka diagrammasida tasvirlang.
Yechimi
Eritmaningmassaviy kontsentratsiyasi quyidagi formula boʼyicha aniqlanadi:

bu yerda: T - eritmaning massaviy kontsentratsiyasi; m - eritma qilingan modda massasi; V - kolba hajmi.

(4.3.1)