O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

biofarmatsiyadir.
Dori moddasining so‘rilishi uchun quyidagi 2 ta sharoit bo‘lishi kerak: 
1.
dori modda dori shaklidan ajralib chiqishi 
2.
dori moddasi so‘rilish sirti bilan to‘qnashishi (absorbsiya joyiga diffuziyalash).Dori moddasining 
transporti avvaliga sekinroq (diffuziya, konveksiya) va keyinchalik faollroq (organizmning 
tashuvchi oqsillari) kechadi. 
So‘rilish mexanizmlari : 
1.
Passif diffuziya. Bunda dori moddalar to‘qimalar membranalari orqali so‘riladi.Qancha moddalar 
lipofil bo‘lsa , shuncha so‘rilish oson bo‘ladi. 
2. Membranalar teshikchalari orqali filtrlash. Bunday yo‘l bilan suv, ba’zi ionlar, kichik gidrofil 
molekulalar so‘riladi. 
3. Aktiv (faol) transport. Membrana xujayralarining transport sistemasi ishtirokida so‘riladi. Bu yo‘l 
bilan shakarlar, aminokislotalar, pirimidinlar so‘riladi. 
4. Pinotsitoz. Xujayra membranasining invaginatsiyasi yoki xarakatlanishi orqali amalga oshadi. 
Bunday yo‘l bilan katta va qiyin zriydigan molekulalar so‘riladi. 
Dori moddalar kerakli terapevtik effektni berishlari uchun ularni xususiy ta’sirni amalga oshadigan 
organlar va to‘qimalarga qon orqali etkazi berish kerak bo‘ladi. 
Dori moddalarning transport sistemasiga so‘rilish jarayoniga ularni qanday yo‘l bilan 

---

126 
organizmga yuborilishiga bog‘liq. Agar DM to‘g‘ridan-to‘g‘ri qon tomirga yuborilsa u tez va to‘liq , 
mushak ichiga yuborilsa DM mushak xujayralaridan qonga yaxshi so‘riladi (5-10min). Masalan, 
Morfin vena orqali qabo‘l qilinganda farmakologik effekt bir necha minutdan so‘ng yuzaga chiqadi, 
teri osti va mushak orasiga yuborilganida esa 15 minutda yuzaga chiqadi. Morfin vena orqali 
yuborilganda uning qondagi miqdori 2 soatda 0,04-0,1 mkg/ml, 12 soatda esa 0,002-0,007 mkg/ml 
bo‘ladi. 8 soatda morfinning 80% i peshob orqali ajralib chiqadi. Ammo siydikda morfinning miqdori 
72-100 soatda ham uchraydi. 
Aksincha teri ostiga yuborilganda DM sekin so‘riladi. DM ingalyasion yo‘l bilan yuborilganda u og‘iz 
va boshqa yuqori nafas yo‘llarining shilliq qavati yuzasining kattaligi sababli tez so‘riladi . 
SHuningdek DM oshqazon –ichak yo‘llari orqali yuborilganda ovqat, pH muxit, fermentlarning ta’siri 
sababli juda sekinlik bilan so‘riladi. DM rektal yo‘l bilan yuborilganda qonda DM ning eng kichik 
konsentratsiyasi 5-15 min davomida paydo bo‘ladi (ichakda tez va oson), chunki ular buyrak 
to‘siqlariga uchramaydilar va o‘zgarishsiz qonga so‘riladilar. 
Dori moddasining ta’siri bu uning organizmning ma’lum to‘qimasi yoki organi bilan 
reaksiyasidir.
Dori moddalar organizmda absorbsiyadan keyin qon, to‘qimalararo suyuqliklar va to‘qimalar 
xujayralarida taqsimlanadi. 
Ko‘pchilik dori moddalar organizmda bir tekis va ba’zan notekis taqsimlanadi. Ularning bunday 
tarqalishiga biologik barerlar: kapillyar devorlari, to‘qimalar membranalari, gematoensefalik va 
platsentar barerlar sabab bo‘ladilar. Ko‘pgina suvda eriydigan dori moddalar kapillyar devorlarining 
teshikchalaridan, 
lipofil 
birikmalar 
esa 
kapillyarlaning 
endoteliylaridan 
va 
to‘qimalar 
membranalaridan o‘tadilar. Ba’zan dori moddalarning organizmdagi tarqalishi ularning to‘qimalarga 
o‘xshashligi bilan ham, shuningdek organ yoki to‘qimaning qon bilan qanchalik darajada 
ta’minlanganligi bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Organizmda aylanib yurgan dori moddasi qisman 
bog‘lanadilar va to‘qimalar ichida yoki tashqarisida depolar hosil qiladilar. Masalan, butadion qon 
plazmasining oqsillari bilan 90% bog‘lanadi. Tetratsiklinlar suyak to‘qimalarida, narkoz uchun dori 
moddalar esa yog‘ depolarida to‘planadilar va h.k. 
YUqori gidrofillikka ega bo‘lgan ionlashgan birikmalar esa o‘zgarishsiz ajraladi. Lipofil 
moddalardan ingolyasion narkoz uchun mo‘ljallangan dori moddalar bundan mustasnodir. Ular o‘pka 
orqali o‘zgarishsiz chiqib ketadi.
14 
Ko‘pgina dori moddalari organizmda biotransformatsiyaga uchraydi.