O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

 
 
 
 
 
291411000 
 
4. Izosafrol 
 
 
 
 
 
 
293290 
 
5. Qizil fosfor
 
 
 
 
 
280470000 
 
6. Lizergin kislota 
 
 
 
 
 
293960000 
 
7. Metiletilketon 
 
 
 
 
 
291412000 
 

---

349 
8. 3,4-Metilendioksifenil-2-propanon 
 
 
293290 
9. Kaliy permanganat 
 
 
 
 
 
284160000 
 
10. Piperidin
 
 
 
 
 
293339900 
 
11. Piperonal
 
 
 
 
 
293290 
 
12. Propion angidrid
 
 
 
 
291550000 
 
13. Psevdoefedrin 
 
 
 
 
 
293940000 
 
14. Safrol 
 
 
 
 
 
 
 
293290 
 
15. Sulfat kislota, uning tuzlarini qo‘shmagan holda 
280700100 
16. Xlorid kislota, uning tuzlarini qo‘shmagan holda 
280610000 
17. Toluol 
 
 
 
 
 
 
 
 
290230900 
18. Efedrin saqlagan efedra o‘ti 
 
 
 
 
121190900 
19. Sirka angidrid 
 
 
 
 
 
 
291524000 
20. Fenil-2-propanon 
 
 
 
 
 
 
291430000 
21. Fenilpropanolamin 
 
 
 
 
 
292219000 
22. Fenilsirka kislota
 
 
 
 
291633000 
23. Ergometrin 
 
 
 
 
 
 
 
293960000 
24. Ergotamin 
 
 
 
 
 
 
 
293960000 
25. Etil efir 
 
 
 
 
 
 
 
290911000 
26. Efedrin 
 
 
 
 
 
 
 
293940000 
Bu ro‘yxatga: birinchidan, BMT giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy 
aylanmasiga qarshi kurash haqidagi 1988 yil Konvensiyasining I Jadvali va II Jadvaliga kiritilgan 24 
kimyoviy moddaning barchasi kiritildi; 
ikkinchidan, qizil fosfor, metilefedrin kabi moddalar qo‘shimcha ravishda kiritildi. 
Bu ro‘yxat yuridik kuchga va tavsiyanoma xarakteriga ega emas, biroq ushbu ro‘yxatdagi qizil 
fosfor, norpsevdoefedrin va fenilpropanolamin kabi moddalar O‘zbekistonda nazoratga olingan 
giyohvandlik vositalari, psixotrop moddalar va prekursorlarning IV ro‘yxatiga kiritilgan. 
13.6. Asosiy giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarni noqonuniy tayyorlashda 
ishlatiladigan kimyoviy moddalar 
Istalgan turdagi giyohvandlik vositasi yoki psixotrop moddani tayyorlashda, tayyorlash usuliga 
bog‘lik bo‘lmagan holda, ularning dastlabki moddalari – o‘tmishdoshlaridan qator kimyoviy 
reaksiyalar natijasida oxirgi mahsulot olinadi. Olinish usuliga bog‘liq holda giyohvandlik vositalari 
yoki psixotrop moddalar quyidagi asosiy gruppalarga kiritilishi mumkin (Jadval). 
YArim sintetik birkmalar (kokain, geroin va boshqalar) - ular dastlabki o‘simlik materiallarni 
ma’lum ketma-ketlikda kimyoviy qayta ishlash yo‘li bilan olinadi. Bular O‘zbekiston Respublikasi va 
boshqa davlatlarda nazorat qilinadigan narkotiklar – analoglar (o‘xshashi) bo‘lib, laboratoriya 
sharoitida nazorat qilinadigan giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning kimyoviy jihatdan 
biroz o‘zgartirish yo‘li bilan olinadi: 
-
sintetik birikmalar (MDA (α-metil-3,4-(metilendioksi) fenetilamin), MDMA ((±)-N-α-dimetil-
3,4-(metilendioksi) fenetilamin), amfetamin, finsikledin va boshqalar) – ular laboratoriya sharoitida 
tabiiy materiallar ishlatmasdan, kimyoviy sintez yo‘li bilan olinadi. 
 
Prekursor moddalarini giyohvandlik vositalarining olinish sxemasi 

---

350 

---

351 
Giyohvandlik vositalarini sintez qilishdagi funksional xususiyatlari asosida prekursorlarni guruhlarga 
ajratilishi 
Dastlabki kimyoviy moddalar
Reagentlar
Erituvchilar
antranil kislotasi 
atsetilantranil kislotasi 
izosafrol 
lizergin kislotasi 
N-metilefedrin 
3,4 metilendioksifenil 
2-propanon 
ergotamin 
norpsevdoefedrin 
piperidin 
efedrin 
piperonal 
psevdoefedrin 
safrol 
fenilpropanolamin 
fenilsirka kislotasi 
ergometrin
sulfat kislotasi 
xlorid kislotasi 
sirka kislota angidridi 
kizil fosfor 
kaliy permanganat 
atseton 
metiletilketon 
toluol 
etilefir 
 
13.7. O‘simlik xom ashyosidan yashirin tarzda yarim sintetik giyohvandlik vositalari tayyorlashda 
kimyoviy moddalardan foydalanish 
Agar giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning paydo bo‘lishi va ulardan foydalanish 
tarixiga murojaat qilinsa, bunda boshlang‘ich bosqichda o‘simliklardan olinadigan giyohvandlik 
vositalarigina emas, balki tarkibida giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar bo‘lgan 
o‘simliklarning o‘zi xam, shuningdek o‘simlikning turli qismlaridan ham foydalaniladi. Bunday 
o‘simliklarga: nasha, ko‘knor, efedra, koka butasi, Peyot kaktusi va qo‘ziqorinlarning psilotsin va 
psilotsibin saqlovchi meva tanachalari kiradi. Bu giyohvandlik vositalarini olish o‘sha vaktda juda 
sodda va oson edi va ko‘rsatilgan o‘simliklar o‘sadigan joylardagina amalga oshiriladi. Ko‘p hollarda 
ularni o‘stirish va urchitishga zaruriyat bo‘lmay, faqat tabiiy muhitda o‘sgan o‘simlik yoki uning 
qismlarini terib olish bilan kifoyalanilgan. 
Ma’lumki, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan usullar kimyoviy sintezga nisbatan oddiyroq va arzonroq 
hisoblanadi. 
SHu bilan birga zamonaviy qishloq xo‘jalik usullari va gen muhandisligidan foydalanib, 
nashaning turli navlarini chatishtirish hisobiga tetragidrakannabinol (TGK) konsentratsiyasini 10% 
gacha oshirish mumkinligi hakidagi ma’lumotlar ham mavjud. 
Kokain kabi giyohvandlik vositalarini yashirin ravishda tayyorlashda turli kimyoviy 
moddalardan yanada intensivroq foydalanilmoqda. Kokain – Janubiy Amerika davlatlari, asosan Peru 
va Boliviyada ko‘p etishtiriladigan Janubiy Amerika koka butasi barglari tarkibidagi alkaloid. Koka 
butasi barglaridan tub er tog‘li rayonlari aholisi ish qobiliyatini oshiruvchi va ochlik hissini 

---

352 
yo‘qotuvchi vosita sifatida foydalanadilar. O‘simlik tarkibida 0,5-1,0% kokain bor. Asosan sulfat tuzi 
holida sotiladigan kokain tayyorlash uch bosqichda amalga oshiriladi.
Kokain olishning keltirilgan usuli prekursorlarning deyarli barcha turlari: erituvchilar, 
reagentlar va asosiy qo‘shimcha kimyoviy moddalar qatnashadigan bu jarayon nihoyatda murakkab 
ekanligini ko‘rsatadi. YAshirin ravishda geroin tayyorlash jarayoni ham juda murakkab hisoblanadi, 
lekin uni hosil qilishda talab qilinadigan kimyoviy moddalar – prekursorlar miqdori kokain 
tayyorlashdagiga nisbatan birmuncha kamroq. 
Opiy ko‘knorining boshchalaridan an’anaviy yo‘l bilan siqib olingan sut sharbatidan geroin 
yoki diatsetilmorfin hosil qilinadi (Papaver Samniferum).
Bitta ko‘knori boshidan tarkibida asosiy alkoloid - morfin bo‘lgan 0,02-0,05 g. miqdoridagi 
opiy xom-ashyosi olinadi. 
Qoidaga ko‘ra, geroinni noqonuniy sintezlash uch bosqichda amalga oshiriladi: 
a)
Opiy hom-ashyosidan morfin asosni ekstraksiyalash; 
b)
Morfin asosidan geroin asos hosil qilish: 
c)
Geroin asosdan geroin gidroxlorid hosil qilish. 
Quyida noqonuniy geroin tayyorlash jarayonida foydalaniladigan kimyoviy moddalarni 
ko‘rsatuvchi jadval keltirilgan. 
Ko‘rsatilganidek, geroin tayyorlashda opiy ko‘knorisi o‘simlik xomashyosi hisoblanadi. 
Кокаин
Кокаин 
пастаси
Кокаин 
асос
Сульфат кислота
(100
-
400 л.)
Калий перманганат
(20 кг)
Хлорид кислота
(30 л.)
Кокаин гидрохлорид
(100 кг)
Ацетон/этил эфир/Метилэтилкетон/Толуол
(1500
-
2000 л.)