O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

16-mavzu: O`zbekiston Respublikasida nazoratga olingan prekursorlar va ularning tahlili. 
Reja: 
1. Funksional guruxlarning moddalarning fiziologik faolligigiga ta’siri 
2. Molekuladagi qo‘shbog‘larning ta’siri 
3. Uglerod zanjiri uzunligining ta’siri 
4. Gidroksil, karbonil, amin, nitro guruxlarining ta’siri 
5. Dori moddalarni yo‘naltirilgan sintezi
Tayanch iboralar: 
Kimyoviy struktura, organizmga so‘rilishi, parchalanish, fiziologik t’sir 
mexanizmi.
Giyohvandlikni oldini olish va unga qarshi kurashish insoniyatning oldida to‘rgan asosiy 
muammolardan biri hisoblanadi. Bu borada Respublikamizda giyohvandlik vositalarini noqonuniy 
muomalasi oldini olishga qaratilgan qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan O‘zbekiston 
Respublikasi narkotik moddalarni nazorat qilish Davlat Komissiyasi «Giyohvandlik vositalari, 
psixotrop moddalarni noqonuniy muomalasi va ularni suiiste’mol qilinishiga qarshi chora-tadbirlar 
Davlat dasturi» qabul qilindi. 
Ushbu dasturda prekursorlar nazorati bo‘yicha alohida to‘xtalib o‘tilgan. 
Ma’lumki, prekursorlar giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni noqonuniy 
tayyorlashda ishlatiladigan moddalar bo‘lib giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni 
sintezlashda spetsifik rol o‘ynaydi, ular giyohvand modda molekulasining asosiy tarkibiy qismi 
hisoblanadi va ma’lum darajada uning tuzilishini belgilaydi. 
13.1. Prekursorlar 
«Prekursorlar» (precursor) atamasi ingliz tilidan kelib chiqqan bo‘lib, u o‘tmishdosh, oldindan 
xabar beruvchi kabi ma’nolarni anglatadi. 
Narkotiklarning noqonuniy aylanmasiga qarshi kurash bilan bog‘liq Xalqaro nomi rasmiy 
hujjatlarda bu atama, garchi u amaliyotda juda keng tarqalgan bo‘lsa-da kam ishlatiladi. Ma’lumki, 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy 
aylanmasiga qarshi kurash to‘g‘risidagi 1988 yil Konvensiyasida «giyohvandlik vositalari va psixotrop 
moddalarni noqonuniy tayyorlashda qo‘llaniladigan moddalar» tushunchasi ishlatiladi. Ko‘rsatib 
o‘tilgan Konvensiyadagi terminologiyaga asosan «BMT ning 1988 yil Konvensiyasidagi I jadval va II 
jadvalga kiritilgan moddalar» atamasi etarlicha keng tarqaldi. SHu vaqtning o‘zida 1997 yilda 

---

136 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro nomi Narkotiklar nazorati qo‘mitasining giyohvandlik 
vositalari va psixotrop moddalar noqonuniy aylanmasiga qarshi kurash to‘g‘risidagi Konvensiyaning 
12-moddasini bajarilishi bo‘yicha 1988 yildagi «Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarni 
noqonuniy tayyorlashda ishlatiladigan prekursorlar va kimyoviy moddalar» haqidagi ma’ruzasida 
«prekursor» tushunchasi qo‘llaniladi, va quyidagi mazmundagi izoh beriladi: «Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanmasiga qarshi 
kurash to‘g‘risidagi 1988 yil Konvensiyasida I jadval va II jadvalga kiritilgan har qanday moddani 
ifodalash uchun «prekursor» atamasi qo‘llaniladi, faqatgina kontekstga asosan boshqa ibora qo‘llash 
talab qilingan hollar bundan istisno ularning asosiy kimyoviy moddalar, qoida bo‘yicha, prekursorlar 
yoki asosiy kimyoviy moddalar sifatida belgilanadi». 1988 yil Konvensiyasida bunday moddalarni 
ifodalash uchun hech qanday atama qo‘llanilmadi. Buning o‘rniga Konvensiyada «giyohvandlik 
vositalari va psixotrop moddalarni noqonuniy tayyorlashda ishlatiladigan» moddalarning hammasini 
amaliyotda oddiy «prekursor» so‘zi bilan ifodalay boshlandi; texnik nuqtai nazardan bu atama 
noto‘g‘ri bo‘lmasa ham, Qo‘mita qulay bo‘lishi uchun o‘z ma’ruzasida undan foydalanishga qaror 
qildi. Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanmasi muammolari haqidagi 
chet el o‘quv-metodik va boshqa adabiyotlarni o‘qiganda matnlarda uchraydigan «prekursor» 
atamasiga extiyotkorlik bilan yondoshish zarur. Gap shundaki, u turli xil ma’noga ega bo‘lishi 
mumkin: Birlashgan Millatlar Tashkilotining giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar noqonuniy 
aylanmasiga qarshi kurash hakidagi 1988 yil Konvensiyasining I Jadval va II Jadvaliga kiritilgan 
hamma kimyoviy moddalar ham, faqat I Jadvalga kiritilgan moddalar ham xuddi shunday. Masalan, 
matnda «prekursorlar, reagentlar, erituvchilar» kabi so‘z birikmalari tez-tez uchraydi. O‘zbekistonda 
«prekursorlar» atamasini qo‘llash 2000 yil 1 yanvardan kuchga kirgan «Giyohvandlik vositalari va 
psixotrop moddalar to‘g‘risi» gi Qonun bilan mustahkamlangan. 
Keltirilgan ta’rifga asosan quyidagicha xulosa qilish mumkin: 
1. Xalqaro ro‘yxatga olishda «prekursor» atamasini, bu haqda oldindan izoh berib, prekursor 
deganda «giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni qonuniy tayyorlashda ishlatiladigan 
moddalar» yoki «BMT ning 1988 yil Konvensiyasi I Jadvali va II Jadvaliga kiritilgan moddalar» 
tushuniladi, deb tushunish mumkin.