O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

 
 
Vitaminlarni biologik baholash 

---

96 
Buning uchun hayvonlar (kalamush, kabugar, dengiz cho‘chqasi) asosiy vitamindan tashqari, 
boshqa hamma vitaminlar, shuningdek oksil, yog, uglevod, mineral tuzlar saqlovchi ovqat berib 
dietada boqiladi. So‘ngra asosiy vitamin berilib, uning qancha miqdori avitaminozni tuzatishi yoki 
oldini olishi aniqlanadi. Parallel xolatda xuddi shunday tajribalar standart namunalar bilan olib 
boriladi. Vitaminlar faolligi halqaro yoki internatsional birliklarda (XB) (ME) ifodalanadi va mg yoki 
mkg 
(Υ) larda standart moddaning shartli miqdori bilan belgilanadi. 
Hayvonlar avitaminozini oldini oluvchi yoki tuzatuvchi vitaminning eng kam miqdoriga bir 
birlik deyiladi. Vitaminlarning 1 ta’sir birligiga TB (ME) ga to‘g‘ri keladigan miqdori turlicha bo‘lishi 
mumkin. 1 TB(ME ) vitamin A ga 0,344 mkg, vit D (ergokalsiferol) - 0,025 mkg to‘g‘ri keladi. 
SHuni ta’kidlab o‘tish kerakki, biologik usulda olingan natijalar kimyoviy yoki fiziko - kimyoviy 
usullar bilan olingan natijalarga qaraganda shubhasizdir. Vitaminlar faolligini biologik usulda aniqlash 
juda ko‘p mehnat talab kiladi. SHuningdek, ularning xatoligi kattadir, ba’zida 40% bo‘lishi mumkin. 
SHuning uchun vitaminlarni sifatini baholashda kimyoviy va fizik - kimyoviy usullardan ham 
foydalanadi. 
Antibiotiklarning biologik tahlil usuli. 
Antibiotiklar faolligini aniqlashning biologik usuli shu antibiotikka sezgir bo‘lgan test - 
organizmga 
antibiotikni 
biologik 
ta’sirini 
o‘rganishga 
asoslangandir. 
Bunda 
ularning 
mikroorganizmlar o‘sishini to‘xtatish xususiyati (antimikroblik faolligi) o‘rganiladi. Antibiotiklarning 
biologik faolligi diffuziya usuli bilan agar saqlagan ozuqali muhitda aniqlanadi. Bunda ma’lum 
miqdordagi davlat standart namunasi va tekshiriluvchi dori moddasining mikroblar o‘sishini 
to‘xtatganda xosil bo‘lgan zonalarning kattaliklari solishtiriladi Antibiotiklarning antimikrob 
(mikrobga qarshi) faolligi aniqlanayotganda halqaro biologik standartlar asosida faolligi aniqlangan 
standartlar ishlatiladi. Agar bunday standartlar bo‘lmasa, unda sifati fizik - kimyoviy usullar bilan 
6axolagan halqaro kimyoviy toza standartlar ishlatiladi. 
Petri chashkasiga bir yoki ikki qavat kilib ozuqa aralashma solinadi. Pastki qatlamga ekilmagan 
ozuqa, yuqorigi qatlamga mikrob ekilgan ozuqa joylashtiriladi. Ozuqa muxitga ma’lum miqdorda agar 
yoki vegetativ to‘qimalar suspenziyasidan qo‘shiladi. Suspenziya test mikroblarni optimal o‘sishini va 
o‘sishni to‘xtatish chegaralarining aniq zonalarini xosil bo‘lishini ta’minlaydi. 
Ekilgan muxit ustiga chashka chetidan va bir - biridan bir xil masofada bir xil massa va bir xil 
kattalikdagi balandligi 10 mm, ichki diametri 6,0 mm bo‘lgan zanglamaydigan po‘latdan yasalgan 
silindrlar joylashtiriladi. Silindrlarga va har qaysi chashkaga bir xil xajmda standart va tekshiriluvchi 
namunalarning ishchi eritmalari solinadi. Ishchi eritmalar asosiy eritmalardan tayyorlanadi. Bunda 
ishchi eritmalar konsentratsiyasi standart namuna eritmasining konsentratsiyasidan fark etmasligi 
kerak. CHashkalar xona haroratida 1 - 2 soat ushlab turiladi. So‘ngra chashkalar 36 +1 haroratda 16 - 
18 soatga termostatga ko‘yiladi. Mikrob o‘smay kolgan zonalarning diametri yukori aniqlikda (0,1 
mm) o‘lchanadi. 
Antibiotiklarning mikrobga qarshi faolligi 4 xil usulda aniqlanadi. 
1. Agarga diffuziyalash usuli (Z fazali variant) 
2. Standart grafik yordamida 
Z. Grafik usulda 
4. Hisoblash usulida 
Flakondagi faol moddaning miqdorini topish uchun 1 mg topilgan faollikni flakondagi 
moddaning mg miqdoriga (mg) ko‘paytiriladi. Eritmalar tekshirilayotganda 1 mlda topilgan faollikni 
uniig hajmiga ko‘paytiriladi. Tabletka yoki kapsula tarkibidagi aktiv modda miqdorini aniqlash, 
shuningdek tahlil uchun namuna tayyorlaganda DF XI nashridagi talablar asosida olib boriladi. Buning 
uchun 1 mg maydalangan tabletka yoki kapsuladagi faollikni tabletkaning o‘rtacha og‘irligiga yoki 
kapsuladagi massaning og‘irligiga (mg) ko‘paytiriladi. 
Misol: Konsentratsiyasi 1 TB(ED) bo‘lganda 36 zonaning 
D= 19,2 mm 
0,8 ED bo‘lganda 19 mm 

---

97 
ular o‘rtasidagi farq 0,2 mmga teng (19,2 - 19), o‘rtacha zona 0,8 ED uchun - 17,9 mm 17,9 + 0,2 = 
18,1 streptomitsin sulfat uchun 1:300 suyultirilganda - 18.6 ml (zona kattaligi).
Standart namuna uchun 18 mm ular o‘rtasidagi farq (18,6 - 18) =0,bmm 
Bu farq 2 ED/ml standart namuna uchun hisobga olinganda 18,8 mm bo‘lib, u grafik bo‘yicha 2,36 ED 
ga mos keladi. 
Demak 1 mg moddaning faolligi 300 X 2,36 ED = 708 ED/mg bo‘ladi. Benzilpenitsillinni natriy tuzi - 
1600 ED/mg - 0,598 mkg/ ED benzil penitsillinni novokainli tuzi 970 ED/mg Streptomitsin sulfat - 
800 ED/mg 
Tetratsiklin gidroxlorid - 1000 ED/mg. 
Tarkibida yurak glikozidlarini saqlovchi dori 
moddalarning biologik tahlil usullari. 
Faqat yurak ish faoliyatiga ta’sir etuvchi moddalar - yurak glikozidlari bo‘lib, ular asosan 
o‘simliklardan olinadi. YUrak glikozidlarining asosiy terapevtik ta’siri bu miokard urishni tezlatishi 
yoki sekinlashtirishidir. Bunda diastolada yurak kamerasiga tushgan qon chiqarib tashlanadi. YUrak 
glikozidlari kam dozalarda yurak muskulaturasiga tanlab ta’sir etadi va uning qisqarishini 
kuchaytiradi, tonusini ko‘taradi, ya’ni kardiotonik ta’sir kursatadi. YUqori miqdorda yurakni sistolik 
to‘xtatib qo‘yadi, shuning uchun ularni ba’zida yurak zaharlari ham deb ataladi. 
YUrak glikozidlarining biologik faolligini baholashda dori moddaning shunday kam miqdori 
aniqlanadiki, bunda bu doza 30 g og‘irlikdagi erkak qurbaqa yuragini 1 soat davomida sistolik 
to‘xtatib ko‘yishi kerak. YUrak glikozidarining faolligi standart namuna faolligi bilan solishtirilib, 
ta’sir birligi ED (ta’sir birligi)da ifodalanadi. Tekshirish baqa, kabutar yoki mushuklarda o‘tkazilib 
(LED, KED, GED), bir gramm tekshiriluvchi preparat, kuruk xom ashyo yoki 1 ml suyuk preparatning 
ta’sir birligi(ED) hisoblanadi. Standart sifatida tekshirilayotgan preparatning standart namunasi 
olinadi. 
Masalan, Angishvonagulning standart namunasining 1 TB(ED) deganda 0,3 ml standartning 2 
marta suyultirilgan eritmasining xususiy faolligi tushuniladi. Standart namunalarning biologik faolligi 
Rana temporaria nomli og‘irligi 28 - 33 g bo‘lgan oktyabr - noyabrda tug‘ilgan erkak qurbaqalarda 
sonining limfa kopchasiga standart namunalarni yuborib aniqlanadi (teri ostiga). Standart - 
namunalarni shunday miqdorda tayyorlash kerakki, bunda kurbaqa ta’sir birligi (LED) tajribada 
ishlatilayotgan ko‘p kurbaqalarning ma’lum sharoitda yuragini sistolik to‘xtashini chakiruvchi standart 
namunaning dozasiga mos kelishi kerak. Masalan, angishvonagul yoki marvaridgul 1 LED ostida 0,3 
ml standart namunaning 4 marta suyultirilgan miqdorining xususiy biologik faolligi tushuniladi. 
Avgishvonagul va marvaridgulning suyultirilmagan standart namunalari 1 mlda 13,33 LED bor. 
33
.
13
3
.
0
1
4
=
⋅
=
X
simarin va selanidning 1 LED di deganda kuyidagi konsentratsiyalardagi kristallik glikozidlar spirt - 
suvli eritmalarining 0,3 mldagi xususiy biologik faolligi tushuniladi. 
simarin 1:13333 
selanid 1: 5000 
strofantin G,K - strofatin -
β
3, gomfotii, erizimin 1 LED deganda 1:20000, 1:5000 va 1:25000 
konsentratsiyalardagi kristallik glikozidning spirt - suvli eritmasining 0,4 mldagi xususiy faolligi 
tushuniladi. Farmakopiyaviy tahlil usullarning barchasi hayvonlar yuragini sistola xolatida to‘xtatib 
kuyish xususiyatiga asoslangan. Bunda preparatning eng kam miqdori olinadi. YUrak glikozidarini 
hayvon organizmiga yuborish va yuborish vaqti, shuningdek hayvonlarning ahvoli har xil bo‘lishi 
mumkin. Masalan, agar organizmga qanday yuborish ko‘rsatilmagan bo‘lsa, u xolda tekshirilayotgan 
preparatning 37
0
S gacha isitilgan eritmasidan sekundiga 0,1 ml tezlikda sichkon dumning venasiga 
0,5 ml yuboriladi (48s). Issik qonli hayvonlarga preparatlar to‘g‘ri qonga yuboriladi va yurak to‘xtashi 
arterial bosimning O teng bo‘lishi va yurak urushining to‘xtashi bilan aniqlanadi. 

---

98 
Qurbaqalarga glikozidar turlicha yuboriladi: qonga, yurak qorinchasiga va limfatik qopchalarga 
(songa). Toksik ta’sir qurbaqalar yuragini yorib uning faoliyatini ma’lum vaqtgacha kuzatiladi va 
to‘xtagan vaqti bilan belgilanadi. Bunda preparatning eng kam miqdori olinadi. Sungra 1 g 
tekshiriluvchi maxsulotdagi (dorivor o‘simlik, kuruk konsentrat yoki individual glikozid, tabletka yoki 
suyuk dori moddasi) ta’sir birligining miqdori hisoblanadi. Sinovlar vaqtida yuborilayotgan modda 
miqdorining xajmi 0,35 ml dan kam bo‘lsa qurbaqa sonidagi limfatik kopchalarning bir tomoniga, agar 
oshsa(0,7 ml) bir xil miqdorda 2 tomonga yuboriladi. Avgishvonagul va marvaridgul dori moddalari 
va xom ashyosi uchun hisoblash kuyidagicha olib boriladi: