O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi
. 
Kishining tevarak-atrofda 
munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida namoyon buladigan 
ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish layokati shaxsning faolligi sifatida 
tushuniladi. Shaxs faolligini ancha umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning 
goyaviy prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi bilan 
ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining bildiradi. Jamiyatda 
faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan ongli munosabatda bulishni, 
grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy 
dunyokarashga tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga 
murosasizlikni takozo etadi. 
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish faollik 
kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim kurinishlaridan biri 
xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs faolligining xali birinchi 
kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik mexnat zarbdorlari uchun, 
staxanovchilik xarakati, kommunistik mexnat brigadalari va shu kabilarga xos 
xolda namoyon bulishining sosialistik jamiyatda ruy beradigan turidar. Me'yoridan 
ortikcha faolik muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik 
jamiyatning oliy maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat 
kursatilishini takozo etadi. Xech kim ishchiga mexnat xukuki tartib-koidalariga 
binoan uzining kunlik topshirigidan oshirib yuborish, kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat 
uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha 
xalok bulgan urtogining normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining Tinchlik fondiga, 
yodgorlik urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi me'yoridan 
ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik kursatgan xolda uzining ijtimoiy 
orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu asnoda pedagog me'yoridan ortikcha faollikni uning 
xujakursin uchun namoyish kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, 
ya'ni koida tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik 
kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi xakida tasavvur 

---

xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni uz zimmasiga olayotib, extimol, 
bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan 
bulishi xam mumkin. Me'yoridan ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan 
tashkarida yuz berishi mumkin emas. 
Shaxsning moslashuvchanlikka xam, xulk atvorning salbiy (nokonformliligi) 
turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi belgilashi xam uning faol xayotini 
pozisiyasidan dalolat beradi. 
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish axlokiy 
tarbiyaning eng muxim vazifalaridan biridir. 
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy taxlili. 
Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va tushunish borasida 
"insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish psixologiya vakillarining psixoanalitik 
nazariyalari va karashlari (shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli 
yunalishlar bulib xisoblanadi. 
Asrimiz boshlaridayok venalik psixiatr va psixolog Z.Freyd kishi shaxsi 
faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan edi. Uning 
kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai nazariga kura, kishi unda 
xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan meros kilib olgan instinktiv mayllar va, 
eng avvalo, jinsiy instinkt va uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi 
tufayli faoldir. Uzini xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, 
negaki, jamiyat kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari 
va mayillari "senzura"ga rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga, tayilishga 
majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning anglanilgan xayotidan 
sharmandali bulgan, man etilgan va obru-e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar 
sifatida chikarib tashlanadi va anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay 
boshlaydi", lekin yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz 
faolilgini saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik 
madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib (kismlarga 
ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom ettiraveradi. 
Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib chikishiga boglik xolda 
turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa, Freydning va freydchilarning 
ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining xakikiy sababi bulib xisoblanadi. 
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga karamay, 
uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga e'tiborni jalb etganligida 
edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va kurkinchlari xakida xech narsaga 
asoslanmagan xayoli uydirmalarini bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan 
karab chikilishi bu yerda faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb 
tushunilayotganini paykab olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, 
ya'ni uzining barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va 
unga karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha 
xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning vazifasi 
mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib koladi. Shaxs va 
uning faolligini bunday tarzda talkin kilish shaxsning ijtimoiy mavjudot emas, 
balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni keltirib chikaradi. Bunda inson va 
jamiyat bir-birlariga prinsipial jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" 

---

munosabat urnatishlari fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan 
takdirdagina, birining ikkinchisi ustidan abadiy zurligi bulgandagina, anglanilgan 
jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning kasallanishi va 
xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin deb faraz kilinadi. 
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga boglik kilib 
kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan psixologiyaning xam 
kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik freydizmning va undan muayyan 
chekinishlarnin birikuvidan iborat xususiyatga ega bulgan neofreydizm
(A.Kardiner, E.From, K.Xorni va boshkalar)ning kelib chikish sabablaridan biri 
bulgan edi. Neofreydchilar shaxsning faolligini tushunish borasida shaxvoniy 
mayllarning ustunligi fikridan voz kechishadi va insonning biologik 
mavjudotligidan chetga chikishadi. Shaxsning muxitga boglikligi birinchi uringa 
kuyiladi. Bunda shaxs guyo uni beixtiyor belgilaydigan ijtimoiy muxitning 
shunchaki oddiy tasviri sifatida namoyon buladi. Muxit shaxsga uzining eng 
muxim xususiyatlari aksini singdiradi. Ular ana shu shaxs faolilginin kurinishlariga 
aylanadi. Masalan, kanday bulmasin mexr kuyishlariga va ma'kullashlariga 
muvaffak bulish uchun intilish, xokimiyatning, obru-e'tiborning va soxiblikning 
orkasidan kuvish, obru-e'tiborli odamlar guruxining fikriga buysunishga va kabul 
kilishga intilish, jamiyatdan uzini olib kochish ana shunday kurinishlardir. Bu 
konsepsiyalarda xam shaxsning faolligi xakikatga tugri kelmaydigan fikriligicha 
koladi. 
Shaxsni va uning faolligini tushunish borasida garb psixologiyasi (asosan 
amerikaparast psixologiya)ning boshka bir nazariy yunalishi "insonparvarlik 
psixologiyasi" birinchi karashda psixoanalitik yunalishga nimasi bilandir zid bulib 
kurinadi. Lekin keyinchalik ular uzlarining asosiy ta'riflariga kura bir-birlariga 
yakinlashib ketgani anik-ravshan bulib koladi. Faollikning manbaini kashf etishga 
urinarkan, utmishga bolaning "anglanilmagan xolatga surib chikarilgan" 
taassurotlari va kechinmalariga murojat kiladigan psixanalitiklardan farkli ularok 
rivojlanishi K.Rodjers, A.Maslou, G.Olport va boshkalarning ilmiy ishlari bilag 
boglik bulgan "insonparvarlik psixologiyasi" kelajakka, uzligini eng kup darajada 
namoyon kilishga (uzini faollishtirishga) intilishni shaxs faolligining asosiy omili 
deb xisoblaydi. 
Maslou, Rodjers va "insonparvarlik psixologiyasi"ning boshka vakillari 
uzini faollashtirishni uz moxiyati e'tibori bilan egosentrik (uzini xammadan ustun 
kuyish) jarayonga aylantirib yuborishadi. Uzligini faollashtirish, A.Maslouning 
fikricha, uzini va fakat uzini ruyobga chikarish uchun intilishdirki, bu ijodiy 
faollik va "xususiy Men"ini tulakonli namoyon kilish uchun intilish kabi 
fazilatlarga ega bulgan "uzini faollashtiruvchi shaxslar"ning (A.Maslouning 
fikricha, ularning soni unchalik kup emas-1 prosent atrofida buladi) uta 
individualligi xakida dalolat beradi. Xakikatda esa agar uzligini faollashtiruvchi 
shaxsni uz xatti-xarakatlari va ishlari bilan uzini ijtimoiy jixatdan shart kilib 
kuyilgan alokalar orkali boglangan boshka odamlarning xissiy va akliy 
jixatlaridagi uzgarishlarni ta'minlovchi sifatida personajlashuvini amalga 
oshiradigan faoliyat va munosabat sub'yekti tarzida tushuniladigan bulsa, u xolda 
A.Maslou va boshkalar tomonidan e'lon kilingan uzini faollashtirish 

---

uydirmaligidan nari utmaydi. Xaykalni yasayotgan xaykaltarosh marmarda uz 
rejasini mujassamlashtirishdek ijodiy intilishini ruyobga chikaradi va avvalom 
bor usha intilishning uzini anglab yetgan buladi. Shaxsning A Maslou 
konsepsiyasiga uxshash tarzda "uzligini namoyon etishi" va "uzini faollashtirish" 
kabi xar xil nazariyalar aynan ana shu momentni ushlab oladi va shu bilan 
uralashib koladi. Bu xolda san'atkor nima uchun uz ijodining maxsulini loji boricha 
kuprok 
odamlarga 
va, 
ayniksa, 
uzicha 
"kadriga 
yetmaganlar" 
deb 
xisoblaydiganlarga, ya'ni uzining referent guruxiga namoyish kilishga intiladiq 
Shunchaki uzligini namoyon kilish, buyumda ruyobga chikarish, nixoyat buning 
uchun pul olish bilan uzining faollashtirish xam tugallaganday bulib tuyuladi. 
Shubxasiz, 
ijodiy 
faoliyat 
sub'yekt-ob'yekt 
(rassom-kartina) 
ishi 
bilan 
tugallanmaydi va maksad rassomning uzi "boshkalar" xisoblaydiganlar uchun 
axamiyatli bulgan mukarrar personajlashuvini amalga oshirish imkonini beradigan 
sub'yekt-ob'yekt-sub'yektga 
oid 
boglani 
(rassom-kartina-tomoshabin)ning 
navbatdagi bugini xosil kilinmagunga kadar ruyobga chikmagan bulib koladi. 
Dunyoni odamlarning uzlari uzgartirishadi, lekin buni ongli ravishda 
amalga oshirish uchun dastavval uni uzgartirishda, uni kurishda ishtirok etishga 
yunaltirishgan bulish kerakka, bu ish jarayonida shaxsning uzi xam uzgaradi.
Yukoridakursatib utilganidek, sovet psixologiyasi markscha-lenincha nazariyaga 
tayangan xolda kishi uz faolligini faoliyat jarayonida va, eng avvalo, birgalikda 
faoliyat jarayonida namoyon kilishi tugrisidagi koidani kabul kiladi.