O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi.
Shunday kilib, shaxsning tuzilishiga, 
birinchi navbatda, uning individualligini kishi extirosining, ichki kiyofasining, 
kobiliyatlarining tuzilishida mujassamlashgan, shaxs psixologiyasini anglab yetish 
uchun zarur, lekin yetarli bulmagan sistemali tarzda tuzilish kiradi. Shu tarika 
shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi 
(interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon buladi. 
Shaxs uzi birikib ketgan jamiyat bilan, guruxlar bilan xakikiy munosabatlar 
sistemasida sub'yekt bulib, individning organik gavdasi ichidagi allakanday yopik 
bushlikdagina joylashgan bulishi mumkin emas, balki u uzini individlararo 
munosabatlar bushligida namoyon kiladi. Individ uz xolicha emas, balki 

---

shaxslararo birgalikdagi xarakatning xech bulmaganda ikkita individ (amalda 
birlik, gurux, jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu uzaro birgalikdagi xarakat 
ishtirokchilaridan xar birining shaxsi namoyon bulishi sifatida talkin kilinishi 
mumkin. 
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning uzini namoyon 
kilishining barcha jixatlarini aks ettira olmaydi. Shaxsning tuzilishini tarkib 
toptiradigan uchinchi bir kismni -metaindivid (individning ustki kurinishi) kichik 
tuzilishini xam aloxida kursatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning 
organik gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka individlar 
bilan "shu yerda va endilikda" mavjud bulgan alokalaridan xam tashkarida 
joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati yordamida bilib yo 
bilmasdan boshka kishilarga utkazadigan "jamgarmalari" psixologning dikkat 
markazida buladi. Bu bilan individ shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada 
boglik odamlarning akliy va xissiy-irodaviy jixatlarida faol tarzda xosil kilinadigan 
tub uzgarishlar sub'yekti bulib xizmat kiladi. Gap sub'yektning boshka individlarga 
ta'sir utkazishi chogidagina emas, balki bevosita bir laxzali uzaro birgalikda 
xarakat kilish chegaralaridan tashkarida xam uzligini boshkalarda uziga xos davom 
ettirishdek faol jarayon xakida bormokda. Sub'yektning uzligini boshka individda 
davom ettirishdan, boshka kishilarga utkazilgan "jamgarmalar" xisobiga uzining 
shaxs sifatida boshkalar "kungildagidek" urnashib kolishni ta'minlashdan iborat 
bulgan bu jarayon ayersonalizasiya (personajlashtirish) degan nom olgandir. 
Shunday kilib, inson shaxsning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta 
kichik sistemadan iboratdir: shaxsning individualligi, uning shaxslararo 
munosabatlar sistemasida va boshka odamlarda gavdalanganligi xamda shaxsning 
uzi kelib chikishiga kura individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sub'yekti 
sifatida mavjud bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi 
shart. 
Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jixatidan taxlil etishning 
birligini uning obru-e'tiborligi kabi muxim ta'rifi misolida kurib chikamiz. 
Obru-e'tibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi va 
guruxning rivojlanish darajasiga boglik xolda bir xil jamoalarda kat'iy avtoritarizm, 
kuchlining xukuki tan olinish sifatida afzalligiga kura "xokimiyat obru-e'tibori" 
sifatida namoyon bulsa, boshkalarida, ya'ni yuksak darajada uyushgan guruxlarda 
esa "obru-e'tiborning" demokratik "xokimiyati" sifatida yuzaga chikadi. Bunda
shaxsiy xususiyatlar guruxga xos xususiyat,guruxning xususiyatlari esa shaxs xos 
xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi) xizmat kiladi. 
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi obru-e'tiborlilik-bu
individlarning axamiyatga molik xolatlarda uzlari uchun axamiyatli karorlar kabul 
kila olish xukukining boshkalar tomonidan tan olinishi, u uz faoliyati bilan 
kushgan xissaning shaxsga tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi rivojlanmagan 
guruxlarda bu uning a'zolari moslashuvchanligining natijasi bulsa, jamoa tusidagi 
guruxlarda jamoaning uzini uzi belgilashi samarasi xisoblanadi. Shunday kilib,
jamoadagi obru-e'tiborlilik-bu sub'yektning avvalo boshkalarda (ba'zida u uz obru-
etiborining kay darajada ekanligini bilmasligi xam mumkin) va fakat shu 
munosabat bilan sub'yektning uzida yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. 

---

Nixoyat, shaxsning individ ichidagi "bushligi"da-sub'yektning psixologik 
fazilatlari kompleksidir: birinchi xolda uzboshimchaligi, kattikkulligi, uziga 
ortikcha bino kuyishi, tankidni yoktirmasligi bulsa, boshka xollarda-prinsipialligi, 
bexad akilliligi, xayrixoxligi, me'yorida talabchanligi (shaxsning interaindivid 
kichik sistemasi) va xokazolar. 
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muxim ma'naviy 
extiyojlaridan biri-shaxs darajasiga kutarilish extiyojini, ya'ni uz faoliyati bilan 
boshka odamlarning akliy va xissiy jabxalarida ular uchun axamiyatga ega bulgan 
uzgarishlar yasashiniboshkalardan kuprok darajada ifoda etadi. Bunday extiyoj 
sub'yekt tomonidan anglanilgan yoki anglanilmagan bulishi mumkin, bir kishida u 
ancha terok,boshka birovida esa sekinrok bulishi, uning ruyobga chikarilishi 
boshka odamlar uchun ijobiy yoki salbiy okibatlar keltrishi mumkin, nixoyat, bir 
kishida bu extiyojlarni kondirish uchun vositalar mavjud bulishi (yuksak darajada 
bilimdonligi, yoxud xissiy olimining boyligi, yoxud turli xildagi kuplab 
mamlakatlarga egalik, yoxud bexad mardligi va kat'iyligi, yoxud ana shu 
fazilatlarning xajmi evaziga) mumkin, boshkasida esa bunday vositalar ancha 
cheklangan buladi.