|
3 BOB. JISMONIY RIVOJLANISH
Jismoniy rivojlanish aholi salomatligini asosiy ko’rsatkichlaridan biri
hisoblanadi. Jismoniy rivojlanish aholi salomatligini boshqa ko’rsatkichlari bilan
bir qatorda jamiyat sog’lig’ini xarakterlashda ijobiy rol o’ynovchi kattalikdir.
Aholining jismoniy rivojlanishiga qarab, ularning turmush darajasi, ovqatlanishi,
dam olishi kabi omillar haqida fikr yuritish mumkin. Jismoniy rivojlanish ko’p
jihatdan biologik, ijtimoiy - iqtisodiy va tashqi omillarga bog’liq.
Oxirgi paytlarda mustaqil davlatlar hamdo’stligi mamlakatlarining har xil
mintaqalarida va har xil millatlar orasida jismoniy rivojlanishni o’rganishga katta
ahamiyat berilmoqda. Aholi yosh guruhlari ichida eng muhimi bolalarning
jismoniy rivojlanishini o’rganish. CHunki bu yoshdagi jismoniy rivojlanish,
boshqa
yoshdagilarning
jismoniy
rivojlanishini,
ularning
salomatligini
ko’rsatuvchi o’ziga xos barometr hisoblanadi.
Tana uzunligi (kattalarda tik turgan holda, bir yoshgacha bolalarda –
yotqizilgan holda), tana vazni, ko’krak aylanasi (bir yoshgacha bolalarda – kalla
aylanasi) jismoniy rivojlanishning asosiy belgilari, o’tirgan holdagi tana uzunligi,
chanoq, yelka aylanasi, oyoqlarning uzunligi – qo’shimcha belgilari hisoblanadi.
Bundan
tashqari
fiziometrik
belgilar:
o’pkaning hayotiy hajmi
(spirometriya), qo’l barmoqlari mushagining kuchi (dinamometriya). Tashqi
belgilar: (somatometrik) gavda tutish holati, ko’krak qafasining tuzilishi, oyoq,
tovonlar muskullarining taraqqiy etganlik darajasi, teri osti yog’ qoplamalari,
ikkilamchi jinsiy belgilar, pulьs, qon bosimi ham e’tiborga olinadi.
Odamlarning jismoniy rivojlanishini kuzatish va nazorat qilish ular tug’ilgan
davrdan, tug’ruqxonadan boshlanadi. Bunday kuzatish bolalar poliklinikalarida,
maktabgacha (yasli, bog’cha) bolalar muassasalarida davom ettiriladi. Maktab
yoshidagi bolalar, o’smirlarda – o’smirlar va maktab, litsey bolalari vrachlari
tomonidan ularning jismoniy rivojlanishi nazorat etilib boriladi va olingan
ma’lumotlar bolalar va o’smirlar salomatlik pasportiga (bolalarning rivojlanish
tarixiga) yoziladi. Katta yoshdagi aholining jismoniy rivojlanishi askarlikka
chaqiruv davrida, harbiy xizmat davrida, hamda talabalar, sportchilar sog’ligini
nazorat qilishda kuzatib boriladi. Undan tashqari ishchi-xizmatchilarning har xil
guruhlari orasida kompleks tibbiy ko’rik o’tkazish paytida ularning jismoniy
rivojlanishi o’rganiladi.
Aholining jismoniy rivojlanishini o’rganishdan asosiy maqsad ularning
kattaliklarini va ulardagi o’zgarishlarni o’rganish:
Aholining har xil yosh – jins guruhlari orsida ularning jismoniy rivojlanishini,
uning o’zgarishlarini va asosiy qonuniyatlarini o’rganish.
Bir kollektivning o’zida ularning salomatligini, jismoniy rivojlanishini dinamikada
o’rganish va uning qonuniyatlarini aniqlash, ularning salomatligini yaxshilash
borasida chora-tadbirlar belgilash.
Aholining har xil klimato – geografik, etnik, yosh-jins guruxlari, ayniqsa bolalar
orasida jismoniy rivojlanishning standartlarini ishlab chiqish.
Bolalar orasida o’tkazilayotgan sog’lomlashtirish chora tadbirlarini baholashdan
iborat.
Jismoniy rivojlanish sifat jihatdan bir xil bo’lgan aholi guruxlari orasida
tibbiyot muassasalari tomonidan yoki ilmiy tadqiqot institutlarining ilmiy
xodimlari tomonidan maxsus tuzilgan dastur orqali o’rganilishi kerak.
Jismoniy rivojlanishni tahlil qilish va baholash umumlashtiruvchi
(generallashtiruvchi) va xususiylashtiruvchi (individuallashtiruvchi) usullar orqali
olib boriladi.
Umumiylashtiruvchi usulda – har qaysi yosh – jinsi guruhida alohida
olingan bolalarninig antropometrik belgilari o’lchanib ularning yig’indisidan har
bir yosh (jins) guruhlari uchun jismoniy rivojlanishning o’rtacha qiymatlari keltirib
chiqariladi.
Xususiylashtiruvchi usulda – bir guruh bolalarning har birini rivojlanishi ma’lum
bir davr oralig’ida dinamikada (“uzunasiga”) kuzatib boriladi va ularga asosan
yosh-jins guruhlari bo’yicha standartlar ishlab chiqiladi.
Antropometrik o’lchashlarni o’tkazish, olingan ma’lumotlarni hisoblash,
aholini ayrim guruhlari jismoniy rivojlanishi haqida standartlar tuzish D.I. Aron va
A.B. Stavitskaya (“Bolalar va o’smirlarning jismoniy rivojlanishini tekshirish
uslublari”, 1959) tomonidan ishlab chiqilgan usul asosida olib boriladi.
Misol tariqasida Toshkent shahrida yashovchi bir yoshgacha bo’lgan
bolalarning jismoniy rivojlanishini keltiramiz (jalval 5, 6).
Jadval
5
Do'stlaringiz bilan baham: |
