O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o'rta maxsus kasb-hunar ta'limi markazi

 
7.5. Jinoiy javobgarlik vajudga keladigan yoshni belgilash asoslari
Jismoniy sog'lom bo'lgan kishilarda o'z qilmishi va uning oqibatlarini idora qila olish qobiliyati muayyan 
yoshga yetganidan keyingina shakllanadi. Bu yoshga yetguncha shaxsda ma'lum hayotiy tajriba to'planadi. Uni o'rab 
turgan muhitni qabul qilish va baholash mezonlari shakllanadi. O'z xulqining xususiyatini, uning jamiyat uchun foydali 
va zararli jihatlarini anglash, muayyan qilmishning zararli ekanligi va uni sodir etishni taqiqlanganligini anglash, ana 
shu taqiqlashni bilgani holda harakatning qaysi variantini qo'llashni tanlash qobiliyati shakllanadi. 
Mutaxassislarning ta'kidlashlaricha, shaxs 16 yoshga to'lganidan keyin yuqorida ta'kidlab o'tilganlarni anglash 
qobiliyati shakllanadi. Shaxs (o'smir) bu yoshga yetganida shunday ijtimoiy yetuklikka erishadiki, o'z xulqining 
xususiyatini, qilmishi jinoyat ekanligini, bunday qilmish uchun jinoyat qonuniga binoan javob berish zarurligini 
anglaydi. Hatto, ayrim qilmishlarning jinoyat ekanligini ancha oldin, ya'ni 16 yoshga yetmasdan ham anglay boshlaydi. 
Yuqorida bayon etilganidek, jinoyat sodir qilish paytida qonunda belgilangan yoshga yetgan shaxslargina jinoyatning 
subyekti bo'ladilar. Demak, shaxsning muayyan yoshga yetganligi uni jinoiy javobgarlikka tortish shartlaridan bid 
hisoblanadi. 
Qonunda belgilangan yoshga yetmagan kichik yoshdagilar o'zlarining yoshi, ruhiy va jismoniy rivojlanishi 
jihatidan o'z qilmishlari uchun hali to'la javob bera olmaydilar, o'z harakatlari (yoki harakatsizlik)larini oqilona 
boshqara olishmaydi. Chunki ular ongining rivojlanishi darajasi hali bu darajagacha rivojlanmagan boiadi. 
Jinoyat subyekti bo'la olish yoshi, asosan, voyaga yetmagan ongining rivojlanganlik darajasi, sodir etilayotgan 
hodisa va jarayonlami anglash, shunga muvofiq ravishda harakat qila olish qobiliyati shakllangan davrdagi yoshidan 
hisoblandi. Kichik yoshdagilarda bunday qobiliyat hali shakllanmaganligi tufayli ular jinoyat subyekti bo'la olishmaydi. 
Shaxs o'z xulqining ijtimoiy xavfli xususiyatda ekanligini anglashi, tarbiya, hayotni kuzatish, atrofdagilarning 
ta'sirida asta-sekin shakllanadi. Shaxs qanday harakatlarni qilish yoki qilmaslikni, yaxshi va yomon ekanligini asta-
sekin ajratib boradi va bu masalalarni ajratishda oila tarbiyasi g'oyat muhimdir. Shaxs muayyan yoshga yetganidan 
keyin muayyan hayot tajribasi to'planadi, yaxshi va yomonni ajratish qobiliyati shakllanadi, o'z hayotiy ehtiyojini 
qondirishda harakatning u yoki bu variantini tanlash, muayyan muammoni hal qilishning u yoki bu yo'lini tanlash 
qobiliyati shakllanadi. Ana shunday qobiliyat o'n olti yoshga to'lgan voyaga yetmaganlarda shakllanadi, deb hisoblab 
Jinoyat kodeksining 17-moddasi, 1-qismida 16 yoshga to'lgan yosh jinoyatning subyekt yoshi sifatida belgilangan. 
Demak, Jinoyat kodeksining 17-mod-dasida belgilanganiga ko'ra, O'zbekistonda 16 yoshga to'lgan shaxslar jinoyat 
subyekti yoshiga to'lgan hisoblanadilar. Ammo shunday jinoyatlar borki, ularni 16 yoshga to'lmagan voyaga 
yetmaganlar ham jinoyat ekanligini, bunday qilmishlar uchun jinoyat qonunida jazo belgilanganligini biladilar. 
Shuni hisobga olib, Jinoyat kodeksining 17-moddasi, 2-qismida faqat javobgarlikni og'irlashtiradigan holatlarda 
qasddan odam o'ldirish jinoyatlari uchun Jinoyat kodeksining 97-moddasi, 2-qis-mi) o'n uch yoshga to'lgan voyaga 
yetmaganlar shu jinoyatning subyekti bo'lishlari nazarda tutilgan. Jinoyat kodeksining 17-moddasi, 3-qismida o'n to'rt 
yoshga to'lganlar subyekt bo'la olishi mumkin bo'lgan jinoyatlarning qat'iy ro'yxati berilgan. Bular 97-moddaning 1-
qismi (qasddan odam o'ldirish), 98-modda (kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qasddan odam o'ldirish, 104-modda 
(qasddan badanga og'ir shikast yetkazish), 105-modda (qasddan badanga o'rtacha og'ir shikast yetkazish) 106-modda 
(kuchli ruhiy hayajonlanish holatida qasddan badanga og'ir yoki o'rtacha og'ir shikast yetkazish), 118-modda (nomusga 
tegish), 119-modda (jinsiy ehtiyojni zo'rlik ishlatib g'ayritabiiy usulda qondirish, 137-modda (odam o'g'irlash), 164-
modda (bos-qinchilik), 165-modda (tovlamachilik), 166-modda (talonchilik), 169-modda (o'g'rilik), 173-moddaning 
ikkinchi va uchinchi qismlari (mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish), 220-modda (ozodlikdan 
mahrum etish jazosini ijro etish muassasalarining ishini izdan chiqarish), 222-modda (ozodlikdan mahrum qilish 
joylaridan qochish), 247-modda (o'q-otar qurol, o'q-dorilar, portlovchi moddalar yoki portlatish qurilmalarini qonunga 
xilof ravishda egallash), 252-modda (radioaktiv materiallarni qonunga xilof ravishda egallash), 263-modda (temiryo'l, 
dengiz, daryo, havo transporti vositasi yoki aloqa yo'llarini yaroqsiz holatga keltirish), 267-modda (transport vositalarini 
olib qochish), 271-modda (giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarni qonunga xilof ravishda egallash), 14 
yoshga to'lganlar subyekt bo'la oladigan jinoyatlarning ushbu ro'yxati qat'iy bo'lib, ana shu ro'yxatda ko'rsatilganidan 
boshqa birorta jinoyat uchun shaxs o'n to'rt yoshdan jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. 
1959-yilda qabul qilinib, 1995-yil 1-aprelgacha amalda bo'lgan Jinoyat kodeksidagiga nisbatan amaldagi 1994-
yil 22-sentabrda qabul qilingan Jinoyat kodeksida o'n to'rt yoshga to'lganlar subyekt bo'la oladigan jinoyatlarning 
ro'yxati qisqartirilgan. Jumladan, 1959-yilda qabul qilingan Jinoyat kodeksida ehtiyotsizlik orqasida odam o'ldirish (86-
modda) uchun o'n to'rt yoshga to'lganlar ham jinoiy javobgarlikka tortilgan. 
Ayrim amaliyot xodimlari, hatto, ba'zan yuristlar ham ayrim og'ir va o'ta og'ir jinoyatlar uchun jinoiy 
javobgarlik o'n to'rt yoshdan belgilangan, deb hisoblashadi. Bunday deb hisoblash to'g'ri emas. Agar qonun chiqaruvchi 
organ og'ir va o'ta og'ir jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlik yoshini o'n to'rt yoshga to'lganlik hisobidan olinganda edi, 
o'ta og'ir jinoyat hisoblangan terrorizmga, davlatga xoinlik qilish, josuslik, jinoiy uyushma tuzish va hokazo jinoyatlar 
uchun o'n to'rt yoshdan javobgarlikni belgilagan bo'lar edi. Vaholanki, qonunda 14 yoshga to'lganlar subyekti bo'la 
oladigan jinoyatlar ro'yxatida ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan jinoyatlar ham (masalan, 169-moddaning 1-qismi), uncha 
og'ir bo'lmagan jinoyatlar (masalan, 104-moddaning 1-qismi) ham bor. 

---

46 
Ushbu ro'yxatdagi jinoyatlar uchun o'n to'rt yoshga to'lgan-larning jinoyat subyekti bo'la olishida, asosan, shu 
yoshdagilarning ana shu qilmishlarni jinoyat ekanligini bilganligi, qonunda ularni sodir etish taqiqlanganligini bilganligi 
asos qilib olingan. 
Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismida shunday jinoyatlar borki, ularni faqat o'n sakkiz yoshga to'lganlargina 
sodir qila oladilar. 1959-yili qabul qilingan Jinoyat kodeksida o'n sakkiz yoshga to'lganlar subyekt bo'la oladigan 
jinoyatlar ro'yxati «Umumiy» qism moddasida (10-modda) berilmaganligi tufayli subyekt yoshiga qarab javobgar qilish 
masalasida xatoga yo'l qo'yishlar bo'lar edi. Amaldagi Jinoyat kodeksida o'n sakkiz yoshga to'lganlar subyekt bo'la 
oladigan jinoyatlarning ro'yxati beriUb, bu borada yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan xatolarga chek qo'yildi. 
O'n sakkiz yoshga to'lganlar quyidagi jinoyatlarning subyekti bo'la oladilar: 122-modda (voyaga yetmagan yoki 
mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta'minlashdan bo'yin tovlash); 123-modda (ota-onani moddiy ta'minlashdan 
bo'yin tovlash); 127-modda (voyaga yetmagan shaxsni g'ayriijtimoiy xatti-harakatlarga jalb qilish); 144-modda 
(fuqarolarning murojaatlari to'g'risidagi qonun hujjatlarini buzish); 146-modda (saylov yoki referendum tashkil qilish, 
ularni o'tkazish to'g'risidagi qonun hujjatlarini buzish); ekologiya sohasidagi ayrim jinoyatlar (193—195-moddalar); 
ayrim mansabdorlikjinoyatlari (205—210-moddalar); odil sudlovga qarshi ayrim jinoyatlar (230-232, 234-235-
moddalar); barcha harbiy xizmatni o'tash bilan bog'liq bo'lgan jinoyatlar (279—302-mod-dalar). 
Sud shaxsni muayyan jinoyatni sodir etishda ayblar ekan, u ayblanayotgan jinoyatchining subyekti yoshiga 
yetganligini to'g'ri aniqlab olishi kerak. Agar jinoyat sodir etishda ayblanayotgan shaxsning tug'ilgan vaqti aniq bo'lsa, 
jinoyat subyekti yoshiga to'lgan, deb hisoblashda 13,14,16 yoki 18 yoshga to'lgan, deb hisoblash uchun tug'ilgan kuni 
emas, balki tug'ilgan kunidan hisoblab, ana shu yoshga to'lgan kuni to'la o'tib bo'lganidan keyin (ya'ni, kech soat 24.00 
o'tganidan keyingina) subyekt yoshiga yetgan hisoblanadi. Demak, shaxs o'zi tug'ilgan kuni jinoyat sodir qilsa, u hali 
subyekt yoshiga yetmagan hisoblanadi va faqat ertasiga, ya'ni soat kech 24.00 dan keyin sodir qilgan jinoyati uchun 
jinoyat subyekt yoshiga yetgan hisoblanadi. 
Ayrim hollarda jinoyat sodir qilgan voyaga yetmaganlarning yoshi aniq bo'lmaydi. Bunday holda uning yoshini 
aniqlash ekspertlariga yuboriladi. Bu borada sobiq SSSR Oliy sudi plenumining 1976-yil 3-dekabrdagi «Voyaga 
yetmaganlar jinoyat ishlari to'g'risidagi qonunlarni, ularni jinoyatga va boshqa g'ayriijtimoiy faoliyatga jalb qilish 
to'g'risidagi qonunlarni sudlarda qo'llanish amaliyoti to'g'risida»gi qarori 6-bandida quyidagicha tushuntirish berilgan 
edi: «Shaxsning tug'ilgan yili sud-tibbiyot ekspertizasi tomonidan aniqlab berilgan bo'lsa, o'sha yilning oxirgi kuni (31-
dekabr) tug'ilgan kuni, deb olinadi. Agar ekspertlar eng kam va eng ko'p muddat (masalan, 15 yosh bilan 17 yosh 
o'rtasida) ko'rsatib aniqlab bergan bo'lsa, eng kam belgilab berilgan yosh miqdoridan olinib tug'ilgan yili belgilanadi». 
Hozirgi kunda ham yoshi aniq bo'lmagan shaxslarning jinoyat subyekti yoshiga yetgan yoki yetmaganligi ana shu 
qoidaga amal qilingan holda aniqlanmoqda. 
Ayrim hollarda aqliy rivojlanish darajasi jismoniy rivojlanish yoshiga nisbatan orqada qolib ketgan shaxslar 
ham ijtimoiy xavfli qilmish sodir qiladilar. Jismoniy rivojlanish yoshi muayyan jinoyat subyekti yoshiga yetgan, ammo 
aqliy rivojlanish darajasi orqada qolib ketganlar jinoyatning subyekti bo'la oladimi, degan savol tug'iladi. 
Jinoyat kodeksining 17-moddasi mazmuniga ko'ra, jinoyat subyekti bo'lish uchun shaxsning qonunda 
ko'rsatilgan yoshga to'lmaganligi va aqli raso bo'lishi talab qilinadi. Aqliy rivojlanish darajasi orqada qolib ketgan 
shaxslar aqli norasolar bilan tenglash-tirilmaydi. Ularning aqli rivojlanishi orqada qolib ketgan bo'lsa-da, aqli raso 
hisoblanadi va shunga ko'ra, ular muayyan jinoyatning subyekti bo'laveradi. Ammo sudlar bunday shaxslarga jazo 
tayinlashda javobgarlikdan yoki jazodan ozod qilishning asoslarini ko'rib chiqishlari kerak. Lekin bunday shaxslarning 
javobgarligini hal qilishda sud uning o'z harakatlari ahamiyatini anglay olish va harakatlarini boshqara olish 
qobiliyatidan kelib chiqishlari kerak.