O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o'rta maxsus kasb-hunar ta'limi markazi

Uchinchidan, 
jazo — O'zbekiston Respublikasi sudlov tizi-mining tarkibiy qismi - sudning hukmi bilan jinoyat 
sodir etishda aybdor hisoblangan shaxsga nisbatan qo'llaniladigan chorasi. 
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106-moddasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi 
hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi, deb yozilgan. 
Konstitutsiyaning 26-moddasida esa, jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy 
tartibda, oshkora ko'rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisobanmaydi, deb ta'kidlanadi. Shundan kelib 
chiqib, shaxs faqat sudning ayblov hukmi bilan aybdor, deb topilishi mumkin; mazkur hukmning oqibati sifatida unga 
jazo qo'llanishi kerak. 
Jazo tayinlashning umumiy asoslari, eng awalo, jinoyat sodir etishda qonunning prinsiplari bilan bog'liqdir. 
Jinoyat kodeksining 10-moddasida: «Qilmishida jinoyat tarkibining mavjudligi aniq-langan har bir shaxs javobgarlikka 
tortilishi shart», deyiladi. 

---

113 
Jinoyat kodeksining 4- 10-moddalarida jinoyat qonunining yetti prinsipi va ulaming tushunchalari berilgan 
bo'lib, jazo tayinlash ana shu prinsiplarning har bin va barchasi bilan bevosita bog'liqdir. Masalan, Jinoyat kodeksining 
8-moddasida odillik prinsipining tushunchasi berilgan bo'lib, jinoyat sodir etishda aybdor bo'lgan shaxsga nisbatan 
qo'llaniladigan jazo yoki boshqa huquqiy ta'sir chorasi odilona bo'lishi, ya'ni jinoyatning ijtimoiy xavfiilik darajasiga 
muvofiq bo'lishi kerak, deyiladi. Jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan uning axloqan tuzalishi va yangi jinoyat sodir 
etishining oldini olish uchun zarur hamda yetarli bo'ladigan jazo tayinlanishi yoki boshqa huquqiy ta'sir chorasi 
qo'llanishi Jinoyat kodeksining 42-moddasida nazarda tutilgan jazoning maqsadlariga erishishni nazarda tutadi. 
Jazo tayinlashning umumiy asoslari sudning Jinoyat kodeksi «Maxsus» qismi jinoyat sodir etganlik uchun 
javobgarlik nazarda tutilgan moddasida belgilangan doirada «Umumiy» qism qoidalariga muvofiq, jazo tayinlashning 
bir qator masalalarini e'tiborga olishni taqozo qiladi. 
Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi moddasi sanksiyasi doirasida jazo tayinlanadi, deganda nimani tushunish 
kerak? 
Ma'lumki, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi moddalaridagi sanksiyalar muqobil sanksiya tariqasida berilgan 
bo'lib, sud jazo tayinlashda faqat ana shu sanksiyada ko'rsatilgan jazolardan birini asosiy jazo sifatida tayinlaydi. Bunda 
sud tayinlash uchun tanlagan jazo turining miqdori va muddati shu sanksiyada ko'rsatilgan doiradan tashqariga 
chiqmasligi kerak. Masalan, Jinoyat kodeksining 173-moddasi, 2-qismida mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar 
yetkazish, millatlararo yoki irqiy adovat yoxud diniy taassublar zamirida, atrofdagilar uchun xavfli usulda, ko'p 
miqdorda zarar yetkazgan holda sodir etilgan bo'lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yetmish besh 
baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish isbJari yoki besh yilgacha muddatga 
ozodlikdan mahram qilish bilan jazolanadi, deyiladi. Demak, bu sanksiyada uchta asosiy jazo ko'rsatilgan bo'lib, sud 
ishdagi holatlar va aybdorning shaxsini e'tiborga olib, shu jazolardan birini tanlab tayinlaydi. Agar jarimani tayinlasa, 
eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan kam va yetmish besh baravardan ko'p boimagan miqdorda tayinlaydi. 
Axloq tuzatish ishlari tayinlansa, bu jazoning muddatini ikki yildan kam, uch yildan ko'p tayinlay oladi. Ozodlikdan 
mahram qilishni esa, besh yildan ko'p bo'lmagan muddatga tayinlay olmaydi. Ammo sud jazo tayinlashda sodir etilgan 
jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini, qilmishning sababini, yetkazilgan zararning xususiyati va 
miqdorini, aybdorning shaxsini hamda jazoni yengillashtiruvchi va og'irlashtiruvchi holatlarni hisobga olib, 
sanksiyadagi jazolardan birini asosiy jazo sifatida tayinlaydi. Shu holatlarga qarab, agar aybdor yetkazilgan moddiy 
zararni uch karra miqdorda o'z ixtiyori bilan qoplasa, sud sanksiyada ko'rsatilgan ozodlikdan mahrum qilishni 
tayinlamay, sanksiyadagi yengilroq jazoni tayinlashi mumkin. 
Jazo tayinlash masalasiga O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi ham alohida ahamiyat bermoqda. O'zbekiston 
Respublikasi Oliy sudi plenumining 1996-yil 19-iyuldagi «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to'g'risida»gi qarori 
1,2-bandida: «Sudlar og'ir jinoyat sodir etgan shaxslarga, uyushgan guruh tashkilotchilari va faol ishtirokchilariga 
muqaddam sudlanganlarga nisbatan qattiq jazo choralarini qo'llashi lozim. Bunda fuqarolarning hayoti va sog'lig'iga 
tajovuz qilish, poraxo'rlik, giyohvandlik vositalari yoxud psixotrop moddalar va qurollar tarqatish kabi, shuningdek, 
respublika iqtisodiyotiga zarar yetkazuvchi jinoyatlarni alohida xavf tug'-dirishini nazarda tutishlari kerak. Shuning 
bilan birga, og'ir jazo choralari Jinoyat kodeksining 7-moddasi, 3-qismiga asosan, boshqa choralar orqali erishib 
bo'lmaydigan hollardagina tayinlashi mumkinligi ham e'tiborga olinishi kerak», deyiladi. 
Jinoyat kodeksining 54-moddasida «Umumiy» qism qoidalariga muvofiq jazo tayinlanishi haqida yoziladi. 
«Umumiy» qism qoidalariga muvofiq jazo tayinlash deganda, nimalar tushunihshi kerak? 
Ma'lumki, Jinoyat qonuni «Maxsus» qismining moddalarini amalga tatbiq qilishning barcha qoidalari uning 
«Umumiy» qismida ko'rsatilgan. «Maxsus» qism normalarini qo'llashda «Umumiy» qism normalari yo'naltiruvchi va 
tartibga soluvchi normalar bo'lib hisoblanadi. Demak, «Umumiy» qismning normalari «Maxsus» qismning kaliti 
hisobanadi. 
Jinoyat kodeksida «Maxsus» qism moddalariga tegishli bo'lmagan birorta modda yo'q. Masalan, Jinoyat 
kodeksining «Maxsus» qismida jinoyatlar uchun javobgarlik belgilangan bo'lsa, «Umumiy» qismida jinoyat tushunchasi 
(14-moddasi) berilgan; «Maxsus» qismida jinoyatlar uchun faqat jismoniy shaxslar tomonidan sodir etilgan javobgarlik 
nazarda tutilgan bo'lib, «Umumiy» qismning 17-mod-dasida jismoniy shaxs, 18-moddasida aqli rasolik tushunchalari 
berilgan. Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi ko'pchilik moddalarida jinoyat bir guruh shaxslar tomonidan qilinsa, 
deyilgan, ishtirok-chilik tushunchalari esa, 27-30-moddalarida berilgan. «Maxsus» qism moddlarida jinoyat takroran, 
xavfli retsidivist, o'ta xavfli retsidivist tomonidan sodir etilsa, deyiladi, ularning tushunchalari esa «Umumiy» qismining 
32-34-moddalarida berilgan. Jinoyat kodeksining «Maxsus» qism moddalari sanksiyalarida muayyan doirada 
tayinlanadigan jazo turlari nazarda tutilgan, jazo tayinlash qoidalari esa «Umumiy» qismining 57—63-moddalarida 
ko'rsatilgan va hokazolar. Bundan tashqari, «Maxsus» qismi moddalarida nazarda tutilmagan, ammo jazo tayinlashda 
e'tiborga olinishi shart bo'lgan bir qancha jinoyat qonuni institutlari borki, bu institutlarda shaxsning ijtimoiy xavfli 
qilmishi jinoyat, deb topilib, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi tegishli moddasi bilan javobgarlikka tortiladigan 
bo'lsa, «Umumiy» qismida nazarda tutilgan qoidalar qo'llanilishining o'zi yetarlidir. Masalan, javobgarlik va jazodan 
ozod qilish ko'zda tutilgan moddalar, tibbiy yo'sindagi majburlov choralarini qo'llash, sudlanganlik va uni hisoblash 
qoidalari faqat «Umumiy» qismda ko'rsatilgan. To'g'ri, Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi moddalarida ham 
javobgarlik va jazodan ozod qilish (masalan, 211-moddaning 4-qismi, 212-moddaning 4-qismi, 248-moddaning 4-qismi 

---

114 
va hokazolar) ko'zda tutilgan. Ammo javobgarlik va jazodan ozod qilishning bu turlari faqat o'sha moddaning o'zi uchun 
tegishli, xolos. 
«Umumiy» qismdagi javobgarlik va jazodan ozod qilishni nazarda tutuvchi moddalar umuman, Jinoyat 
kodeksining «Maxsus» qismi moddalariga ham tegishlidir, Ma'lumki, sud jinoyat uchun jazo tayinlashda aybdorning 
qilmishi kvalifikatsiya qilingan moddaning sanksiyasida ko'rsatilgan jazo turlari va muddati doirasidan chetga chiqa 
olmaydi. Ammo ish holatlariga ko'ra, aybdorning qilmishi kvalifikatsiya qilingan modda sanksiyasi doirasida jazo 
tayinlansa, jazo adolatsiz bo'lib qoladi. Sud Jinoyat kodeksining «Umumiy» qismi, 57-moddasida ko'zda tutilgan 
yengilroq jazo tayinlash qoidalarini qo'llab, yengilroq jazo tayinlashi ham mumkin. 
Voyaga yetmaganlarning javobgarligi masalasiga qonunda alohida ahamiyat berilgan, ya'ni Jinoyat kodeksining 
«Umumiy» qismida alohida bobda ajratib ko'rsatilgan. «Maxsus» qism moddalarda ko'rsatilgan jinoyatlarni voyaga 
yetmaganlar tomonidan sodir etganlik uchun alohida javobgarlik belgilanmagan. Hatto, «Maxsus» qism moddasining 
sanksiyasida ham voyaga yetmaganlarga nisbatan tayinlanadigan jazo turi va muddati alohida ajratilib ko'rsatilmagan. 
Shunga muvofiq, voyaga yetmaganlarning jinoyati ham Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi tegishli moddasi bilan 
kvalifikatsiya qilinadi. Ammo jazo tayinlashda voyaga yetmaganlarning qilmishi kvalifikatsiya qilingan moddaning, 
sanksiyaning miqdori va muddatiga kelganda esa, o'sha sanksiyada ko'rsatilgan miqdor va muddat doirasida jazo 
tayinlanmay, Jinoyat kodeksining 82— 85-moddalarida ko'rsatilgan jazo turining miqdori va muddati doirasida 
tayinlanadi. Bunda Jinoyat kodeksining 57-moddasi (yengilroq jazo tayinlash) qoidalariga murojaat qilinmaydi. 
O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi plenumining 1996-yil 19-iyuldagi «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti 
to'g'risida»gi 16-qarori 1.7-bandida «Voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda jarima, axloq tuzatish ishlari, qamoq kabi 
jazolarning sama-radorligiga e'tibor berish lozim. Shu bilan birga og'ir jinoyat sodir etishda ayblangan, muqaddam 
sudlangan, huquqni buzganlig? uchun ichki ishlar organlari hisobida turgan voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda 
qat'iyatsizlikka yo'l qo'yib bo'lmaydi», deyiladi.