O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

51-
 
rasm. 
Bo‘yiga prokatlash sxemasi. 
Zagotovka materialiga, temperaturasiga, prokatlash 
tezligiga va boshqa ko‘rsatgichlarga ko‘ra 
λ=1,1-2 
oralig‘iga 
belgilanadi. 
2-§. Metallarni uzluksiz prokatlash 
 
Zagotovkani bo‘ylama prokatlashning boshlanishida uni 
qarama-qarshi tomonga aylanuvchi jo‘valar oralig‘iga 
ma’lum 
R 
kuch bilan suriladi. Bunda zagotovkaning jo‘valar 
bilan uchrashgan 
A 
nuqtasiga zagotovkaga (jo‘valar yuzasiga 
tik bo‘lgan) ta’sir etuvchi reaksiya kuch 
R 
hosil bo‘ladi va 
bu kuch jo‘valarning vertikal o‘qi bilan 
qamrash burchagi 
deb ataluvchi 
a 
burchakni hosil qiladi. 
R 
kuchning zagotovkaga ta’siri, o‘z yo‘nalishiga tik va jo‘valar 
yuzasiga urinma bo‘lgan ishqalanish kuchi 
T 
ni uyg‘otadi. 

---

Agar bu kuchlarni vertikal va gorizontal kuchlarga 
ajratsak, unda 
R 
kuch 
R
x
 
va 
R
u
 
kuchlarga, 
T 
kuch esa 
T
x
 
va 
T
u
 
kuchlarga ajraladi. Vertikal kuchlar 
R
u
 
va 
T
u
 
bir tomonga 
yo‘nalgan bo‘lib, zagotovkani jo‘valar oralig‘iga qisadi. 
Gorizontal kuchlar 
(R
x
 
va 
T
x
) 
esa turli tomonga yo‘nalgan 
bo‘lib, 
R
x
 
kuch zagotovkaning jo‘valar oralig‘iga surilishiga 
qarshilik ko‘rsatsa, 
T
x
 
aksincha ko‘maklashadi. 
Binobarin, prokatlashning borishi uchun T
x
> R
x
bo‘lmog‘i lozim. 
Ma’lumki, 
R
x
= R sin α; T
x
- T cos α. 
Agar yuqorida 
keltirilgan shartdagi ko‘rsatkichga bu qiymatlarni qo‘ysak, 
T 
cos α > R sin α 
bo‘ladi. 
Mexanikadan ma’lumki ishqalanish kuchi 
T=R·f, 
bo‘ladi 
bundagi 
f 
– ishqalanish koeffitsiyenti. Agar T ning o‘rniga 
uning qiymatini qo‘ysak, qamrash sharti 
R·f cos α > R sin α 
yoki, 
ko‘rinishga o‘tadi. 
f > tg α 
Ma’lumki, 
ishqalanish 
koeffitsiyenti 
ishqalanish 
burchagining tangensiga teng φ > 
α 
ko‘rinishga o‘tadi. 
Bu ma’lumotlardan shunday xulosaga kelsa bo‘ladiki, 
prokatlashni borishi uchun ishqalanish burchagi qamrash 
burchagidan katta bo‘lmog‘i kerak. 
Amalda po‘latlarni qizdirib ishlashda silliq jo‘valar 
uchun 
α 
= 20-24° oralig‘ida olinadi. Qamrash burchagi 
α
, 
jo‘valar diametri 
D 
va zagotovkaning absolyut qisilishi 
(N
o
- 
N) 
qiymatlariga bog‘liq. Bular orasidagi bog‘lanish bilan 
tanishaylik. 
59-rasmdan 
AV = OV - OA, = R - OA 
OA
1
= R- cos a. 
Shuning uchun 

---

AB = 
H
0 
- H 
= R - Rcos a 
1 
2
 
H
0
 - H = D - D cos a 
D · cos a 
= 
D - (H
0
 - H) 
cos a = 
D (H
0 
- H) 
= 1 - 
H
0 
- H Dh 
D 
D 
D 
Bu bog‘lanishlardan tubandagi xulosaga kelish mumkin: 
a)
bir xil siqishda jo‘valar diametri ortgan sari qamrash 
burchagi kichrayadi; 
b)
qamrash burchagi o‘zgarmaganda jo‘valar diametri 
ortgan sari siqish qiymati ortadi; 
d) jo‘valar diametri o‘zgarmaganda qamrash burchagi 
ortishi bilan siqish qiymatlari ortadi. 
Ma’lumki, metallarni bo‘ylama prokatlashda prokatlash 
tezligi ish unumini xarakterlovchi asosiy ko‘rsatkichdir. 
Amalda prokatlash tezligini jo‘valarning aylanishidagi 
chiziqli tezlikka teng deb olinadi, ya’ni 

=
2

r 

n м 
/ 
sek
, 
60 
bunda, 
υ 
– prokatlash tezligi, 
m/sek; 
r – jo‘valar radiusi, 
mm; 
n 
– jo‘valarning bir minutdagi aylanishlari soni. 
Prokatlash tezligi prokat turiga, zagotovkaning holatiga 
va boshqa faktorlarga bog‘liq. Masalan, list prokatlashda 15 
m/sek, 
sim prokatlashda 35 
m/sek 
ga yetadi. Aslida metallni 
prokatlash tezligi (zagotovkaning jo‘valar oralig‘idan vaqt 
birligida o‘tish tezligi) jo‘valarning aylanishidagi chiziqli 
tezligidan 3–5% ortiq bo‘ladi, chunki metall prokatlash 
yo‘nalishi tomon oqadi. Metallarni prokatlash uchun 
foydalaniladigan zagotovka odatda quyma bo‘lib, prokatlash 
natijasida olingan mahsulotga prokat deyiladi. Prokatning 
profillari va o‘lchamlari xilma-xil bo‘ladi, shu sababli, ularni 
sortamentlar 
deb ataladi. 

---

Prokatlarni quyidagi asosiy guruhlarga ajratiladi: l.Sortli 
prokat. Bu mahsulotlarni o‘z navbatida yana ikki guruhga 
ajratiladi: 
a)
oddiy geometrik shaklli prokatlar – list, polosa, 
doiraviy, kvadrat va boshqalar; 
b)
murakkab geometrik shaklli profillar shveller, rels, 
qo‘shtavr va boshqalar (bu guruhga turli maxsus tayyor- 
lanuvchi profillar ham kiradi). 
2.
List prokat. (Listning qalinligi 4 
mm 
gacha bo‘lsa – 
yupqa, 
4–60 
mm 
bo‘lsa – 
qalin listlar 
deb ataladi). 
3.
Trubaga mo‘ljallangan po‘lat prokat. Bu prokat 
mahsulotlari 
choksiz 
va 
chokli 
trubalar 
olishga 
mo‘ljallangan bo‘ladi. 
4.
Maxsus po‘lat prokat. Bu mahsulotlarga vagon 
g‘ildiraklari, tishli g‘ildiraklari kiradi. 
5.
Davriy prokat. Bu mahsulotlarning ko‘ndalang kesimi 
uzunligi bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘ladi. Masalan, vagon 
o‘qi, shatunlar va boshqalarning zagotovkalari kiradi.