O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

3-§. Fazalar qoidasi haqida ma’lumot 
 
Muvozanat holatdagi qotishmalarni erkinlik darajasi bilan 
komponentlar, fazalar va o‘zgaruvchan tashqi omillar (tempe- 
ratura, bosim) ning bog‘liqligi quyidagicha ifodalanadi: 
С = К - F + O‘
t
, 
bu yerda, К – komponentlar soni, F – fazalar soni, 
O‘
t
– o‘zgaruvchan tashqi omillar. 
e 
d 

---

62 
Agar O‘
t
faktorni faqat temperaturasi o‘zgarsa, unda 
С = К - F + 1 teng bo‘ladi. 
Masalan, К = 1, F = 2 bo‘lsa, С = 1 - 2 + 1 = 0 bo‘ladi. 
Bu shuni ko‘rsatadiki, ayni sharoitda tizim muvozanat holda 
bo‘ladi. Masalan, kritik temperaturasi ortsa yoki kamaysa, 
fazalarning muvozanat holati buziladi. 
4-§. Temir-uglerod qotishmasining holat diagrammasi 
Amalda foydalaniladigan Fe-C li qotishmalarida uglerod- 
ning miqdori 4,5–5% dan ortmaydi. Shu boisdan Fe-Fe
3
C li 
qotishmalarining holat diagrammasi o‘rganiladi (20-rasm). 
Bu diagrammani tuzishda yuqorida Pb-Sb qotishmasining 
holat diagrammasini tuzilganidek, termik analiz materialla- 
riga asoslanib tuziladi. Bunda koordinatalar tizimining 
ordinata o‘qiga Fe, Fe
3
C

larnini va qotishmalarning tempe- 
raturasi, abssissa o‘qi bo‘ylab qotishmadagi uglerodning 
miqdorini qo‘yib chiqiladi. Keyin esa ularning kristallana 
boshlanish va tugash kritik temperaturalari aniqlanib 
(sovitish egri chiziqlaridan) abssissa o‘qida ularni tegishli 
uglerod konsentratsiyali joyiga o‘tkazib, kristallana 
boshlanish va tugash temperaturalarini ko‘rsatuvchi nuqta- 
larni o‘zaro tutashtirilganda holat diagramma hosil bo‘ladi. 
Diagrammani chap tomonidagi ordinata chizig‘idagi A nuqta 
temirning suyuqlanish temperaturasini, N va G nuqtalar esa 
uning allotropik shakl o‘zgarish temperaturasini va o‘ng 
tomondagi vertikal chiziqdagi D nuqta temir karbidining su- 
yuqlanish temperaturasini ko‘rsatadi. 
Agar abssissa o‘qidagi 2,14% uglerodni ko‘rsatuvchi 
nuqtadan vertikal chiziq o‘tkazib, diagrammani ikki qismga 
ajratsak, chap qismi po‘latlarga, o‘ng qismi esa cho‘yanlarga 
taalluqli bo‘ladi. 

Fe
3
C*suyuqlanish temperaturasi 1250
o
C bo‘ladi. 

---

63 
Po‘latlarga taalluqli qismini po‘latlar tarkibidagi uglerod 
miqdoriga ko‘ra evtektoid (C=0,8%), evtektoidgacha (C<0,8%) va 
evgektoiddan keyingi po‘latlarga (0,8dek, cho‘yanlarni ham tarkibidagi uglerod miqdoriga ko‘ra evtek- 
tikali (C=4,3%), evtektikagacha (2,14keyingi (C>4,3%) cho‘yanlarga ajratiladi. 
20-rasm. 
Temir-uglerod qotishmalarining holat diagrammasi. 
Diagrammani 
ABCD 
chizig‘i kristallana boshlanish chizig‘i 
bo‘lib, undan yuqorida qotishma suyuq eritma holatda bo‘ladi (bu 
chiziq likvidus chizig‘i deb ataladi). 
AHjECF 
chizig‘i qotishma 
kristallanishining tugash chizig‘i bo‘lib, undan pastda esa 
qotishma qattiq eritma holatda bo‘ladi (bu chiziq solidus chizig‘i 
deyiladi). Qotishma 
ABCD 
va 
AHjECF 
chiziqlar orasida suyuq 

---

64 
hamda qattiq holatda bo‘ladi. 
AHN 
chiziq yuqori temperaturali 
ferrit oblastini bildiradi. Qotishmalarni suyuq eritma holatidan 
asta-sekin uy temperaturasigacha sovitilganda faza (struktura) 
o‘zgarishlarini holat diagrammadan har bir qotishma uchun 
temperaturasiga qarab kuzatish mumkin.