O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Àtîmning mîdållàri. Råzårfîrd tàjribàsi
Ì à z m u n i : Òîmsîn mîdåli; Råzårfîrd tàjribàsi; Råzårfîrd
tàjribàsidàn õulîsà; àtîmning plànåtàr mîdåli.
Òîmsîn mîdåli.
1897- yildà ingliz fizigi J.Òîmsîn 
e
= 
1,6 · 10
-
19
C
gà tång mànfiy zàryadlàngàn và màssàsi 
m
= 
9,11 · 10
-
31
kg bo‘lgàn,
elåktrîn
dåb ataluvchi zàrràni kàshf qildi. Òàjribàlàr, jumlàdàn,
àtîmlàrning iînlàshuvi bu zàrràning àtîm tàrkibigà kirishini
tàsdiqlàdi. Chunki elåktrnåytràl àtîm o‘z tàrkibigà kiruvchi zàrrà –
elåktrînni yo‘qîtgàndà yoki uni qo‘shib îlgàndà iîngà àylànàdi.
93
ATOM VA ATOM YADROSI
25-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

94
Àgàr àtîm tàrkibidà mànfiy zàryadlàngàn
zàrrà – elåktrînning màvjudligi mà’lum
bo‘lsà, u holda àtîmdà yanà nimà bo‘lishi
mumkin, dågàn sàvîl tug‘ilàdi. Òàbiiyki,
elåktrînlàrning zàryadigà tång bo‘lgàn musbàt
zàryad mavjud. Àks hîldà àtîm elåktr jihatdan
nåytràl bo‘lmàs edi. Àynàn shundày mulîhà-
zàlàr yuritgàn J.Òîmsîn 1903- yildà àtîm-
ning tuzilishi hàqidàgi o‘z mîdålini tàklif qildi.
Òîmsîn mîdåligà muvîfiq, àtîm –
màssàsi tåkis tàqsimlàngàn 10
-
10
m kàttàlikdàgi
musbàt zàryadlàrdàn ibîràt shàr sifàtidà tàsàv-
vur qilinàdi. Uning ichidà esà o‘z muvîzînàt vàziyatlàri àtrîfidà
tåbrànmà hàràkàt qiluvchi mànfiy zàryadlàr (elåktrînlàr) màvjud
bo‘lib, musbàt và mànfiy zàryadlàrning yig‘indisi o‘zaro tång. Endi
bu mîdålning to‘g‘riligini tåkshirish, ya’ni uning ichigà nigîh
tàshlàsh kåràk edi. Bîshqà ingliz fizigi D.Råzårfîrd shu vàzifàni
bàjàrishgà bål bîg‘làdi.
Råzårfîrd tàjribàsi. 
Råzårfîrdning o‘z îldigà qo‘ygàn màqsà-
dini tushunish uchun àtîmning Òîmsîn mîdålini îddiy tàrvuz
sifàtidà tàsàvvur qilàylik: tàrvuzning go‘shti musbàt zàryadlàri
bo‘lsà, danàklàri elåktrînlàr bo‘lsin. Bungà ishînch hîsil qilish
uchun qàndày yo‘l tutish kerak? Bundày tàrvuzni pàrchàlàb
bo‘lmàydi, chunki u judà kichkinà, kàttàligi 10
-
10
m. Yagînà yo‘l
tàrvuzgà undàn hàm kichikrîq jismlàrni yo‘nàltirish, ya’ni uni
nishîngà îlib îtish. Òàrvuzni tåshib o‘tgàn o‘q uning ichki tuzilishi
hàqidà mà’lumît båràdi. Bîrdi-yu,
tàrvuzning màrkàzi tîmîn yo‘nàlgàn
o‘qlàr uni tåshib o‘tmàsdàn îrqàgà
qàytsà-chi? Bundàn qanday õulîsà
chiqàrilàdi? Dåmàk, uning màrkàzidà
o‘q tåshib o‘tà îlmàydigàn, îg‘ir o‘zàk
bo‘lmîg‘i kåràk. Àks hîldà o‘q îrqàgà
qàytmàs edi. Endi Råzårfîrd tàjribà-
sining sõåmàsi bilàn tànishàylik
(47- ràsm). Råzårfîrd tàjribàsidà àtîm-
gà 
a
- zàrràlàr îqimi yo‘nàltirilàdi.
a
- zàrràning zàryadi 
+
2
å
gà, màssàsi
esà 6,64 · 10
-
27
kg gà tång. Ìànbà tîr
tirqishli qo‘rg‘îshin idishdà jîylàshti-