O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

R — o‘rta (tortilgan) baho;

Q — tovarlar miqdori;

M^I — bank depozitlari yig‘indisi;

V^I — depozit-chek muomalasi tezligi.

Tovarlar uchun to‘langan pul yig‘indisi tovarlar yig‘indisining tovarlar bahosiga ko‘paytmasiga teng:

MV = RQ.

Bu tenglamani I. Fisher «almashinuv tenglamasi», deb atadi. Yuqoridagi formula asosida muomaladagi pul massasini topish mumkin:

V '

Endi, I. Fisher nazariyasining ba’zi kamchiliklarini ko‘rib chiqsak. Birinchidan, u tovarlar baholari yig‘indisi o‘rniga, bar- cha tovarlar miqdorining o‘rtacha tortilgan baholarini oladi (RQ). Uning fikricha, tovarlar bozorga bahoga ega bo‘lmagan holda kirib keladi. Qiymat nazariyasiga ko‘ra esa, tovar bozorga baho bilan kiradi. Demak, bahoni tovardan ajratish mumkin emas. Ik- kinchidan, I. Fisher uzoq vaqt oralig‘idagi V va Q o‘zgaruvchilarni o‘zgarmas (bir maromli) deb oldi. Buning natijasida esa ikkita erk- siz o‘zgaruvchi — pul miqdori va baho qoladi.

Uchinchidan, bu ikki o‘zgaruvchilarning o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqib, I. Fisher baholar ko‘lami natija bo‘lib, u boshqa omillar o‘zgarishiga sabab bo‘la olmaydi, degan bir tomonlama xulosa chiqaradi. Pulning miqdoriy nazariyalaridan bin Kembrij yoki kassa qoldiqlari nazariyasidir. Bu nazariyani A. Marshall, A. Pigu, keyinchalik J. Keyns targ‘ib qilgan. Bu g‘oya bo‘yicha pul haraka- tining boshi bo‘lib jismoniy va huquqiy shaxslarning xo‘jalik ay- lanmada bo‘lgan pullari (kassa qoldiq pullari) hisoblanadi. Kassa qoldiqlaridan A. Pigu fikri bo‘yicha, iste’mol fondlaridan tashqari sug‘urta fondi, investitsiya bo‘yicha jamg‘arma fondi tashkil qilini- shi kerak. Pigu tenglamasi «almashuv tenglamasi»dan farq qiladi. Ya’ni unda yangi ko‘rsatkich «jamg‘arma koeffitsiyenti» qo‘lla- nilgan bo‘lib, quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi:

M = K ■ R ■ P bir qismi (pul shaklida),

bu yerda, K — koeffitsiyent yoki RPning bir qismi (pul shaklida), kassa qoldig‘i; R — ma’lum davr ichida ishlab chiqarilgan real mahsulot hajmi. Masalan, RP — 800 mlrd dollar bo‘lsa, K uning 1/8 qismini tashkil qiladi. U vaqtda MQ — 800 mlrd : 8 = 100 mlrd dollar. Demak, yaratilgan yalpi mahsulotni ko‘rsatilgan bahoda joylashtirish uchun RPdan 8 marta kam bo‘lgan pul massasi zarur.