O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi j. R. Qulmuhamedov, K. M. Nazarov

Yo‘lning tipi
f
0
 (υ = 15 km/soat)
f (o‘rtacha qiymati)
Asfalt-beton yoki sement-beton:
eng yaxshi holatda
 0,014
0,014...0,018
qoniqarli holatda
 0,018
0,018...0,020
tosh yotqizilgan yo‘l
 0,25
0,023...0,03
shag‘al yotqizilgan yo‘l
 0,02
0,02...0,025
Tuproq yo‘l:
shibbalangan, quruq
  – 
0,02...0,035
yomg‘irdan so‘ng 
  – 
0,05...0,15
qum
  – 
0,10...0,30
shibbalangan qor
  – 
0,07...0,10
4.4. Tishlanish kuchi. Avtomobilning harakatlanish sharti
Tishlanish kuchi Rφ  g‘ildirak  bilan  yo‘lning  o‘zaro  ta’siri 
natijasida hosil bo‘lib, ular o‘rtasidagi ishqalanishni hamda shina 
elementlarining yo‘l bilan tishlanishini hisobga oladi.
Demak, tishlanish kuchi g‘ildirakning yo‘lga nisbatan sirpani-
shiga qarshilik qilib, uning ilgarilama harakatini ta’minlaydi. 
Hamma g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobil uchun:
Rφ  = R
z
 · φ = G
a
 ·  cosα · φ,
faqat oldingi g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobil uchun:
Rφ
1
   = R
z1
 ·  φ = G
1
 ·  cosα · φ,

---

34
faqat orqa g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobil uchun:
Rφ
2
   = R
z2
 ·  φ = G
2
 ·  cosα · φ,
bu  yerda:  α – yo‘lning  bo‘ylama  qiyaligi;  G
1
 , G
2
 – avtomobilning 
oldingi  va  orqa  o‘qlariga  tushgan  og‘irlik  kuchlari;  φ – tishlanish 
koeffitsiyenti; Rφ – g‘ildiraklar bilan yo‘l o‘rtasidagi tishlanish kuchi.
Tishlanish  koeffitsiyenti  φ  fizikaviy  ma’nosi  bo‘yicha 
mexanikada qabul qilingan ishqalanish koeffitsiyentini ifodalaydi va 
shina ning yo‘l sirti bilan mexanikaviy tishlanishini hisobga oladi.
Tishlanish  koeffitsiyentining  qiymati  yo‘lning  va  gruntning 
holatiga, shina protektorining shakliga, shinaning ichki bosimiga, 
g‘ildirakka tushgan og‘irlik kuchi va hokazolarga bog‘liq. Qattiq 
yo‘llarda  tishlanish  koeffitsiyentining  qiymati  shina  bilan  yo‘l 
o‘rtasidagi ishqalanishga hamda yo‘l ustining mikronotekisligiga 
bog‘liq. Yo‘l usti namlangan bo‘lsa, suv va tuproqning zarralaridan 
loy  pardasi  hosil  bo‘lib,  tishlanish  koeffitsiyenti  qiymati  kamayadi. 
Shina yo‘l ustida sirpanib, kontaktning sirtida elementar 
gidrodinamik kuchlar hosil bo‘lsa, suyuq ishqalanish sodir bo‘lib, 
tishlanish koeffitsiyenti minimal qiymatgacha kamayadi.
Deformatsiyalanadigan  yo‘lda  tishlanish  koeffitsiyentining 
qiyma ti tuproqning siljishiga ko‘rsatadigan qarshiligiga va ichki 
ishqalanishiga bog‘liq.
Tishlanish  koeffitsiyenti  qiymatining  katta-kichikligiga  shina 
protektorining rasmi (naqshi) ham ta’sir etadi. Yengil avtomobil-
larning shinasi mayda naqshli bo‘lgani uchun qattiq yo‘llarda yaxshi 
tishlanadi. Yuk avtomobillarida shina protektori yirik naqshli 
bo‘lgani uchun avtomobilning yo‘l to‘siqlaridan o‘ta olish qobiliyati 
oshadi. Eksplua 
tatsiya davrida protektor yeyiladi va shinaning 
tishlanish qobiliyati kamayadi.
Tishlanish  koeffitsiyenti  bilan  vertikal  kuch  o‘rtasidagi 
munosabat to‘g‘ri chiziqqa yaqin bo‘lib, og‘irlik oshishi bilan φ ning 
qiymati kamayadi. Amaliy hisobda φ ning jadvalda keltirilgan o‘rta 
qiymatlaridan foydalaniladi.