O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

7-chizma.
Kalorimetrik bomba:
1 – namuna tigeli, 2 – kislo-
rod trubkasi, 3 – gaz chiqa-
radigan qism, 4 – kontakt 
vintellari.
8-chizma. Kalorimetr va bomba:
1 – aralashtirgich, 2 – suv 
qatlami, 3 – bomba, 4 – bomba 
markaziy kontakti, 5 – kalo-
rimetr, 6 – aralashtirgich,
7 – termometr.
2
3
4
4
5
6
7
1
2
3
4
5
3

---

67
qilish  tizimida  hazm  bo‘lgan  har  100  g  uglevod  moddasi 
hisobiga o‘rta hisob bilan 4,5 g metan (gaz) hosil bo‘ladi. 
Aniq bo‘lishicha, kavshaydigan molning ichki muhitida vu-
judga  kelgan  almashinadigan  energiyaning  5–7%  i  metan 
gazi, ya’ni ichki yel bilan chiqarib yuboriladi. Parranda va 
cho‘chqada bunday gaz juda oz miqdorda ajraladi. Shuning 
uchun uni hisobga olmaslik ham mumkin.
Ratsion  yoki  oziq  bilan  organizmga  keltiriladigan 
ener giya samarasi jihatdan 3 turga bo‘linadi:
1)  me’daga  ratsiondagi  oziqlar  bilan  kiritilgan  yem-
хashakning  oziq  moddalari  to‘liq  hazm  bo‘lganida  ajrata 
olishi  mumkin  bo‘lgan  energiya  miqdori  umumiy  energi-
ya deyiladi;
2)  tana  vujudi  tomonidan  o‘zlashtirilgan,  ya’ni  ba-
danga  singgan  oziq  moddalar  ajratgan  energiya  hazm 
bo‘ladigan energiya deb yuritiladi;
3)  tana  jismida  hazm  bo‘lgan  energiyaning  tana  ha-
roratini hosil qilishga va mahsulot ishlab chiqarishga sarf 
bo‘ladigan qismi almashinadigan energiya yoki fiziologik 
jihatdan foydali energiya hisoblanadi (9-chizma).
Umumiy  energiyaning  tarkibida  organizmda  hazm 
bo‘lmasdan, aхlat bilan chiqarib tashlanadigan oziq mod-
dalarning  energiyasi  ham  bo‘ladi.  Shuning  uchun  tashqi 
muhitdan me’daga keltirilgan oziqlarning umumiy hajmi-
ga  taalluqli  energiya  umumiy  energiyani  tashkil  etadi. 
Umumiy  energiya  miqdori  oziqning  hazm  bo‘lish  da-
rajasiga  bog‘liq  emas.  Umumiy  energiya  kalorimetrik 
usul  bilan  ham  va  hisoblash  yo‘li  bilan  ham  aniqlanishi 
mumkin. Uni aniqlash uchun avval har qanday oziq yoki 
ratsionning tarkibidagi jami oziq moddalar miqdori aniq-
lanadi.  Bunda  oziq  yoki  ratsiondagi  oziq  moddalar  miq-
dori  ko‘rsatkichlari  jamlanishi  kerak.  Oziq  moddalarning 

---

68
yig‘indisini topish uchun quyidagi formulani tavsiya etish 
mumkin:
S
M
=
N+R+lig+C,
bunda:  S
M
  –  oziq  yoki  ratsiondagi  jami  oziq  moddalar 
miqdori,
 N – protein,
9-chizma.
Mahsulot hosil 
qilishga sarf 
bo‘ladigan
quvvat
Oziqning umumiy quvvati
Nafas tarkibi bilan 
chiqarilgan quvvat 
(energiya)
Hazm bo‘ladigan oziq 
moddalar quvvati (Q)
Siydik bilan 
ajralgan quvvat 
(Q)
Ichaklarda hosil 
bo‘lgan yel bilan 
chiqariladigan 
quvvat
Almashinadigan, 
ya’ni fiziologik jihat-
dan foydali quvvat
Issiqlik hosil 
qiladigan quvvat 
(tana haroratini 
hosil qiladigan 
energiya)

---

69
 
R – yog‘,
 
lig – kletchatka,
 
C – azotsiz ekstraktiv moddalar.