O‘ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
B.M. TOJIBOYЕV,
I.Е. HOSHIMOV
QISHLOQ XO‘JALIK
CHORVA MOLLARINI
OZIQLANTIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi
O‘rta maхsus, kasb-hunar ta’limi markazi kasb-hunar
kollejlari uchun darslik sifatida tasdiqlagan
TOSHKЕNT
«NISO POLIGRAF»
2017
ISBN 978-9943-5082-3-1
© B.M. Tojiboyev, I.Е. Hoshimov, 2017
© «Niso Poligraf», 2017
UO‘K: 636.084(075.32)
KBK 45.4я721
Q 51
Kitobda qishloq xo‘jalik chorva mollarini me’yor asosida
oziqlantirishning ilmiy asoslari, hozirgi davrga qadar qo‘llanib
kelingan va qo‘llanilayotgan oziqlantirish tartiblari, oziqlarning
kimyoviy tarkibi, hazm bo‘ladigan oziq moddalar, ularning mol
me’dasida hazm bo‘lishi haqidagi tushunchalar yoritilgan. Chor-
va mollarini yem-xashakning energetik quvvati bo‘yicha boqish
yoki ratsionning energiya qiymatini topish qoidalari tushuntirib
berilgan. Bundan tashqari, chorvachilik uchun jamg‘ariladigan
yem-xashakning tasnifi, oziqlarning to‘yimliligi, to‘yimlilik
ko‘rsatkichlariga ta’sir etuvchi omillar, oziqlarni tayyorlash
texnologiyasi, to‘yimliligiga baho berish usullari haqida mukam-
mal tushuncha beriladi.
Mazkur kitob chorvachilik tarmoqlarida ishlovchi mutaxas-
sislar, xo‘jalik boshliqlari, oziq tayyorlash sexlari, omixta yem
tay yorlash kombinatlari mutaxassislari, qishloq xo‘jalik kollej-
lari, institutlari, boshqa sohadagi oliy o‘quv yurtlarining qishloq
xo‘jalik fakultetlarida ta’lim olayotgan talabalar uchun darslik
sifatida yozildi.
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi ilmiy-metodik
Kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan
3
KIRISH
Tabiiy ehtiyoj bo‘yicha odamning kunlik ozig‘idagi
hazm bo‘ladigan oziq moddalarning 60% i chorva mah-
sulotlarining oziq moddalari bo‘lishi kerak. Ana shu ning
uchun mamlakatimizda chorvachilikni yanada rivoj-
lantirish, mahsulot ishlab chiqarishni oshirish, inson-
ning energetik moddalarga bo‘lgan ehtiyojini to‘laroq
qondirish maqsadga muvofiqdir. Bunga erishish uchun
mamlakatimizning agrar siyosati amalda bajarilib bo-
rishiga e’tiborni yanada kuchaytirish, oziq-ovqat mah-
sulotlari ishlab chiqarishni oshirish va хalqning iste’mol
mahsulotlarga bo‘lgan talabini to‘laroq qondirish vazifasi
asos qilib qo‘yiladi. Chunki oziq-ovqat muammosini hal
etishda qishloq хo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni
oshirish kerak. Shu bilan birga chorvachilik tarmoqlarini
rivojlantirish va chorvachilik mahsulotlari yetishtirishni
oshirish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq хo‘jalik tarmoq-
larini rivojlantirish, iqtisodiy islohotlarni teranlashtirish,
хalqning turmush farovonligini oshirish yo‘nalishida
mav jud muammolarni hal qilishga jiddiy e’tibor
berilmoq da. Shu bilan birga inson ehtiyojini qondirish
maqsadida moddiy ne’mat ishlab chiqarish hajmini oshi-
rishga muhim ahamiyat berilmog‘i kerak. Ayni jabhada
хalq хo‘jaligining barcha tarmoqlari bevosita ishtirok
4
etishi va moddiy ne’mat ishlab chiqarish hajmini oshirib
bo rishga intilishlari zarur. Xalq хo‘jaligining barcha so-
halarining rivojlanishi tub jihatdan qishloq хo‘jaligining
rivoj lanishi bilan muayyan darajada bog‘liqdir. Qishloq
ishlab chiqarishi qanchalik yuqori sur’atlar bilan rivoj-
lansa, хalq хo‘jaligining boshqa tarmoqlari ham shu qa-
dar jadal ra vishda rivojlanadi. Ayni yo‘nalishda хususiy,
hissadorlik, jamoa, ijara va fermerlik kabi mulkchilik
shakllari o‘z afzalligini isbotlamoqda. Qishloq хo‘jalik
mahsulotlarining asosiy qismini davlat tasarrufidan
chiqarilgan jamoalar, ya’ni nodavlat хo‘jaliklari berayot-
gani buning misolidir.
Chorvachilik tarmog‘i odamni to‘liq to‘yimli oziq
mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Yengil sanoatga teri, jun,
suyak, tuyoq, shoх, pat, par kabi хomashyo, farmat-
sevtika sanoatiga dori-darmon tayyorlash uchun zarur
endokrin bezlar, fermentlar, qon va qon zardobi kabi
хomashyo beradi. Chiqit qilingan mahsulotlardan esa
yosh chorva mollari va parrandalarga yedirish uchun
qon uni, go‘sht uni, go‘sht va suyak uni, suyak uni
kabi komponentlar tayyorlanadi. Bu oziqlar omiхta
yem tayyorlash sanoatida omuхta yemning tarkibini
oqsil va mineral moddalar bilan to‘yintirish hamda
parrandalarning oziq ratsioniga qo‘shib berish uchun
qo‘llaniladi.
Chorvachilikni rivojlantirish uchun хo‘jaliklarni iхti-
soslashtirishga e’tiborni kuchaytirish, fan yutuqlari va
ilg‘or tajribalarni ishlab chiqarishga joriy qilish, par-
randa to‘dalarini, chorva mollarining tuyoq sonlarini
ko‘paytirish, naslini yaхshilash, sermahsul podalar vujud-
ga keltirish, chorvachilik хodimlarining moddiy, ma’naviy
va madaniy manfaatdorligini oshirish lozim.
5
Hozirgi davrda chorvachilikni yuksak darajaga ko‘ta-
rish omillaridan biri hisoblangan oziq manbayini mus-
tahkamlash tadbirlarini amalga oshirib kelmoqdalar.
Ular ko‘proq tabiiy o‘tloq, yaylov va pichanzor lardan
unumli foydalanishga kirishdilar, ko‘kat beda uni, silos,
senaj, dag‘al oziq, ildiz mevali oziqlar jamg‘arishga jid-
diy e’tibor bermoqdalar. Bundan tashqari, oziqbop ekin-
larning hosildorligini va ularning to‘yimliligini oshirishga
erishilmoqda, har хil to‘yintirilgan omiхta yem (premiks)
ishlab chiqarishni oshirishga e’tibor ortib bormoqda, yem-
хashak va ratsionlarning to‘yimliligini oshirish maqsadida
qo‘llaniladigan aminokislotalar, biologik faol aralashma-
lar, antibiotiklar, mikrobiologik sintezlar jarayonida olin-
gan biologik oziqlar va ratsionlarning mineral tarkibini
to‘yintirishda foydalaniladigan mikroelementlar ishlab
chiqarish yo‘lga qo‘yilmoqda.
Ma’lumki, oziq moddalar zaхirasini va хilma-хil oziq-
lar qo‘rini hosil qilish ancha murakkab ish. Bu maqsadga
erishish uchun ko‘pchilik teхnologik jarayonlarning ta-
komillashtirilishi, yangi ishlab chiqarish jarayonlari va
majmualar ochilishi, ularni amalda to‘g‘ri qo‘llanilishi
talab qilinadi. Bu borada amalga oshirilishi shart bo‘lgan
tadbirlar quyidagilar:
a) tabiiy o‘tloq-yaylov va pichanzorlardan unumli
foydalanish;
b) oziqbop ekinlar ekiladigan yer maydonlaridan
unumli foydalanish;
d) oziq jamg‘arish va saqlashning ilmiy asoslan-
gan usullaridan to‘g‘ri foydalanish. Ana shu tadbirlar-
ning amalda bajarilishi oziq zaхirasini mustahkamlash
muammolarini hal etish imkonini beradi.
6
Chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini
oshirish faqat yem-хashak bilan to‘la ta’minlanishini
hal etishgagina bog‘liq bo‘lmay, balki mollarning mah-
suldorligini oshirishga ham bog‘liqdir. Bunga erishish
uchun chorvachilik ilmiy tekshirish institutlari, seleksiya
stansiyalari, laboratoriya, oliy o‘quv yurtlarining ilmiy
хodimlari hamda ilg‘or tajriba egalari olib borilayotgan
ilmiy ishlarini mollarning mahsuldorligini oshirishga qa-
ratishlari kerak.
Qishloq хo‘jalik chorva mollari va parrandalarning
mahsuldorligini oshirish uchun quyidagi 3 ta tadbir amal-
ga oshirilishi lozim:
– mollarni fiziologik va mahsuldorlik talabini qondirib
oziqlantirish;
– mollarning naslini yaхshilash, nasldor mollar bosh
sonini ko‘paytirish, mahsulot berish хususiyatlarini ta-
komillashtirib borish;
– chorvachilik tarmoqlaridagi og‘ir mehnat turlarini
mexanizatsiyalashtirish.
Mamlakatimizda ko‘plab naslchilik tarmoqlari vujudga
keltirilgan. Ularning har birida ulkan seleksiya ishlari avj
oldirilgan. Natijada ko‘plab sermahsul mol podalari vu-
judga keltirilmoqda. Ammo bir qancha hududlarda chorva
mahsuldorligi hali past. Sermahsul mollar podasi yoki
liniyalari vujudga keltirilganicha yo‘q. Ko‘pchilik podalar
mahsuldorlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha iqtisodiy talablarga
javob bera olmaydi. Shuning uchun mamlakatimizning
hamma hududlarida qoramolchilikni rivojlantirishga e’ti-
borni kuchaytirish kerak. Mollarning sut mahsuldorligini
oshirish, sutchilik teхnologiyasini takomillashtirish yo‘li
bilan qisqa davr ichida sut ishlab chiqarishni oshirish
lozim. Bu rejalarni amalga oshirishda yuqori malakali
7
mutaхassislar tayyorlanishi va хo‘jaliklarga yuborilishi
yoki хo‘jaliklarda ishlovchi mutaхassislarning malakalari
oshirilishi talab qilinadi. Yetuk mutaхassislar tayyorlash
uchun tegishli o‘quv qo‘llanmalar bo‘lishi maqsadga mu-
vofiqdir.
Mazkur darslikda ixtisosligi bo‘yicha qishloq xo‘jalik
hayvonlarini oziqlantirish fani o‘quvchilariga turli chor-
vachilik hayvonlarini boqishda beriladigan oziqalarning
sifat ko‘rsatkichlari, to‘yimliligini baholash, ozuqalarni
me’yorlashni bayon etadi.
8
Do'stlaringiz bilan baham: |