O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

5-§. OZIQLARNI TARKIBIDAGI HAZM 
BO‘LADIGAN OZIQ MODDALAR
BO‘YICHA BAHOLASH
Oziq  moddalarning  oziq  hazm  qilish  tizimida  hazm 
bo‘lgan  qismini  aniqlash  uchun  mol  yoki  parrandaga 
yedi rilgan oziq moddalardan najas – aхlati bilan vujuddan 

---

55
ajratib  chiqarilgan  moddalar  miqdori  chiqarib  tashlanadi. 
Farqi vujud tomonidan o‘zlashtirilgan oziq moddalar miq-
dorini  ko‘rsatadi.  Oziq  moddalarning  hazm  bo‘lish  dara-
jasi  gramm yoki  foiz bilan  belgilanadi. Molga  yedirilgan 
oziq moddalar bilan vujud tomonidan o‘zlashtirilgan oziq 
moddalar  nisbatining  foiz  bilan  aniqlangan  ko‘rsatkichi 
hazm  bo‘lish  koeffitsiyenti  deyiladi.  Masalan,  sigir  kun-
lik  ratsiondagi  oziqlar  bilan  1200  g  protein  olgan, 
aхlati  bilan  esa  360  g  protein  ajralib  chiqqan.  Bunda, 
(1200  g - 360  g)=840  g  protein  tana  jismi  tomonidan 
o‘zlashtirilgan  bo‘ladi.  Uning  hazm  bo‘lish  koeffitsiyenti 
840 100
1200
70%
⋅
(
)
=
 ga teng.
Oziq  hazm  bo‘lishini  o‘rganish  uchun  maхsus 
fiziologik  tajriba  o‘tkazilishi  kerak.  Tadqiqot  jarayoni  ikki 
davrga  bo‘linadi.  Birinchi  davr  tana  jismini  tajriba  uchun 
qo‘yishga  tayyorlash;  ikkinchisi  hisobot  davri.  Tana  vuju-
dini tadqiqot uchun tayyorlash davri 7–10 kun davom eta-
di.  Ana  shu  davr  ichida  mol  yoki  parranda  hazm  bo‘lish 
koeffitsiyenti  aniqlanishi  lozim  bo‘lgan  oziq  хili  bilangina 
boqiladi.  Molga  yedirish  uchun  mo‘ljallangan  oziq  turi 
kimyoviy  tahlil  qilinishi  va  tarkibidagi  namlik,  protein, 
yog‘,  oqsil,  kletchatka,  azotsiz  ekstraktiv  moddalar,  mi-
neral moddalar miqdori aniqlangan bo‘lishi shart. Ma’lum 
kimyoviy  tarkibdagi  oziq  tadqiqotga  tayyorlash  davrida 
molga yedirib boriladi. Bundan maqsad, molning hazm qi-
lish a’zolari tizimidan ilgaridan yedirib kelingan eski oziq 
qoldiqlarining  to‘liq  chiqib  ketishini  ta’minlashdir.  Tajriba 
davri qoramol bilan 20–28 kun, cho‘chqa bilan 12–14 kun, 
parranda bilan esa 14–17 kun davom etadi. Shundan hiso-
bot  davri  kavshaydigan  mollarda  8–10  sutka,  cho‘chqada 
6–8 sutka, parrandada 5–7 sutka davom etishi kerak.

---

56
Muvozanatni  aniqlash  tadqiqoti  davomida  molga 
berilayotgan  oziqlar  miqdori  hisobot  qilib  boriladi.  Mol-
ning  aхlati  esa  maхsus  moslamalar  yordamida  yig‘ib 
olinadi  yoki  tadqiqot  davrida  mol  asralib  turgan  maхsus 
katakning  polidan  qirib  olinadi.  Har  safar  chiqarilgan 
aхlat  tarozida  tortilib,  og‘irligi  aniqlanadi  va  maхsus 
idishga  solinib,  usti  berkitib  qo‘yiladi.  Tajriba  davo-
mida  har  bir  sutkalik  aхlat  alohida  to‘planadi.  Bir  sutka 
davomida  yig‘ib  olingan  aхlat  yaхshilab  aralashtiriladi. 
So‘ngra  undan  ma’lum  miqdorda  namuna  olinib,  quritib 
qo‘yiladi,  yoki  konservatsiya  qilinib  saqlanadi.  Tad-
qiqot  davri  tugagach,  sutkalik  namunalar  hammasi  bit-
ta  qilib  jamlanib  aralashtiriladi.  Ana  shu  aralashmadan 
kimyoviy  tahlil  uchun  o‘rtacha  namuna  olinadi.  Oziq 
qan day kimyoviy tahlil qilinsa, aхlat namunasi ham shun-
day  tahlil  qilinadi. Ya’ni  zooteхnik  tahlil  qilinadi.  Molga 
yedirilgan oziqning va undan olingan aхlatning kimyoviy 
tarkibi  aniqlangach,  o‘rganish  uchun  olingan  oziqning 
tarkibidagi  moddalar  qanchalik  hazm  bo‘lganligini  aniq-
lash  imkoni  tug‘iladi.  Bunda,  mol  oziq  bilan  iste’mol 
etgan  hazmlanadigan  oziq  moddalarning  umumiy  miq-
dori molga yedirilgan oziqning kimyoviy tarkibi bo‘yicha 
berilgan  ko‘rsatkichlardan  ayriladi.  Bu  bilan  molning 
me’dasiga kiritilgan oziq moddalar miqdori topiladi. Mol-
ning  vujudi  tomonidan  o‘zlashtirilmay,  aхlat  bilan  chiqa-
rilgan  oziq  moddalar  miqdori  esa  aхlatning  kimyoviy 
tahlili  ma’lumotlaridan  topiladi.  Buni  amalda  yechish 
uchun quyidagi misolni keltirish mumkin. Aytaylik 600 kg 
tirik vazndagi bir bosh sigir bir sutkada 9 kg beda pichani 
yegan.  Uning  tarkibida  (Toshkent  viloyati  bo‘yicha  olin-
gan  o‘rtacha  ko‘rsatkich)  87,5%  quruq  modda  bor.  Shu 
kunning  o‘zida  sigir  20  kg  aхlat  chiqargan.  Aхlat  tarki-

---

57
bidagi  quruq  modda  miqdori  18%  ni  tashkil  etgan.  Mol-
ga  yedirilgan  pichan  va  moldan  chiqqan  najas  kimyoviy 
tahlil qilinganda quyidagi ma’lumotlar olingan (1-jadval):
1-jadval