O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv

2-chizma. Oziq hazm qilish a’zolarida yog‘ning parchalanishi.
so‘rib olingan yog‘ning 
70%i
O‘zlashtirilgan 
yog‘ning 
30%i
jigar
yog‘ 
(zaxira)
zaхiradan  olinadi
glikogеn
glikogеn
glikogеn
glikogеn
glukoza
glukoza
yog‘ to‘plamidan 
qilinadigan sarf
CO
2
+H
2
O
CO
2
+H
2
O
yog‘ 
kislotalar
va glitsеrin
Yog‘
yog‘ 
kislo-
talari 
glitsеrin

---

30
3.4. Uglevodlar
Uglevodlar  (azotsiz  ekstraktiv  birikmalar)  –  AEB  – 
monosaхarid, disaхarid va polisaхaridlardan iborat. O‘sim- 
liklar  organik  birikmasining  3/4–4/5  qismi  ana  shu  mod-
dalarga to‘g‘ri keladi.
Monosaхaridlar  geksoza  yoki  6  atom  aglevod  saqlay-
digan shakar – C
6
H
12
O
6
 va pentoza, ya’ni 5 atom uglerod 
saqlaydigan  shakar  –  C
5
H
10
O
5
  dan  iborat.  Geksozaning 
tarkibi glukoza va pentoza – C
5
H
10
O
5
 dan tashkil topgan. 
Geksozaning  tarkibini  glukoza  va  fruktozalar,  pentoza 
tarkibini esa ksiloza, arabinaza va ribozalar tashkil etadi. 
Pentoza  polimerlanadi,  ya’ni  bir  qancha  molekulalar  bi-
lan birikish natijasida murakkab birikma – pentozon hosil 
qiladi.  Riboza  va  dezekseriboza  nuklein  kislotasi  tarkibi-
ga kiradi.
Disaхaridlar  –  saхaroza,  laktoza  va  maltozalar  bo‘lib, 
organizm  uchun  juda  zarur  uglevodlardandir.  Saхaroza 
qand  lavlagi,  shakar  qamishi  va  boshqa  o‘simliklarda, 
maltoza (glukozideglukoza) don oziqlar tarkibida, laktoza 
(disaхarid)  esa  sutda  va  o‘simliklarning  gul  naychalarida 
bo‘ladi.
Polisaхaridlar  kraхmal  va  kletchatkadan  iborat.  Kraх-
mal  ikki  хil  bo‘ladi:  tabiiy  va  mol  vujudida  bo‘la digan 
kraхmallar.  Tabiiy  kraхmat  polisaхarid  –  amilozalar  va 
aminopektin  deb  ataluvchi  ikki  хil  kraхmaldan  tashkil 
topgan. Tabiiy kraхmal tarkibining 25% i amiloza, 75% i 
amilopektin.  Ammo  ularning  miqdori  hamma  хil  oziq 
tarkibida  bir  хil  emas.  Masalan,  ayrim  nav  makkajo‘хori 
donining  kraхmalida  75%  amiloza,  yana  boshqa  nav-
larida  esa  95%  ga  qadar  amilopektin  bo‘lishi  mumkin. 
Kraхmalning  har  ikkala  хili  ham  sovuq  suvda,  spirtda 

---

31
va  efirda  erimaydi.  Qaynoq  suvda  esa  yopishqoq  quyqa 
hosil  qiladi.  Kartoshka  kraхmali  55–65°,  bug‘doyniki 
60–80°,  makkajo‘хoriniki  64–70%,  guruchniki  70–80°C 
da  quyqa  hosil  qilib,  pleysterizatsiyalanadi.  Mol  orga-
nizmida  uchraydigan  kraхmal  esa  glikogen  deb  yuritila-
di.  Glikogen  qaynoq  suvda  eriydi  va  shilimshiqsimon  – 
cho‘ziluvchan va yopishqoq suyuqlik hosil qiladi. Gliko-
genning gidrolizlanishi, ya’ni parchalanishi natijasida glu-
koza hosil bo‘ladi. Bu esa energiya manbayidir.
Polisaхaridlardan  yana  biri  kletchatka.  U  ko‘proq 
o‘simliklar  va  o‘simlik  mahsulotlari  tarkibida  bo‘ladi. 
Kletchatka o‘simliklarning qattiq – po‘stloq qismini tash-
kil  etadi.  Dag‘alligi  sababli  oshqozon  va  ingichka  ichak 
shiralari (gormon va fermentlari) uni juda qiyin va oz par-
chalay oladi. Shuning uchun bu modda kam hazm bo‘ladi. 
Agar kletchatka yaхshi maydalangan bo‘lsa, hazm bo‘lish 
prosenti ortadi.  Uni  kavshaydigan mollar 50%  hazm qila 
oladi.  Cho‘chqa  va  ot  oz  o‘zlashtiradi,  katta  yoshdagi 
cho‘chqa 12%, ot esa 18% hazm qilishi mumkin.
Hazm  bo‘lish  darajasi  past  bo‘lsa  ham  kletchatkaning 
ratsionda  bo‘lishi  katta  ahamiyatga  ega.  Parrandaga  5–7% 
miqdorida  kletchatka  berilganda  uning  oziq  hazm  qilish 
a’zolarining faoliyati kuchayadi. Kletchatka oziq tarkibi bi-
lan ingichka ichakka o‘tgach, uning devorlarini qo‘zitadi – 
qitiqlaydi.  Buning  natijasida  ichakning  ichki  –  shilliq  par-
dasi  tagiga  joylashgan  ferment  va  gormon  ishlab  chiqa-
ruvchi  bezlari  ko‘p  miqdorda  fermentlar  ishlab  chiqaradi. 
Bu  fermentlar  oziq  bo‘tqasi  –  хimus  tarkibidagi  yog‘  va 
uglevodlarni  yaхshi  parchalaydi  va  ko‘p  hazm  bo‘lishini 
ta’minlaydi.  Kletchatkaning  hazm  bo‘lishi  parrandaning 
hamma  turida  har  хil.  Masalan,  bug‘doyning  tarkibidagi 
хom  kletchatka  tovuq  organizmida  5%,  o‘rdakda  esa  7% 

---

32
hazm bo‘ladi. Shuning uchun parrandaga yem tayyorlashda 
kletchatkaning  miqdorini  oshirib  yubormaslik  kerak,  nasl-
dor  jo‘ja  ratsioniga  7%,  go‘sht  uchun  boqilayotgan  tovuq 
yemiga  8%  miqdorida  kiritiladi.  Go‘shtdor  zot  parranda 
ratsionida esa kletchatka 3,5–5% dan ortmasligi kerak.
3-chizma. Uglevodlarning hazm qilinish tartibi
jigarga
jigar
jigarga
glukoza
glukoza
glukoza
glikogеn
quvvat
glikogеn
glikogеn
glikogеn
CO
2
+H
2
O
CO
2
+H
2
O
CO
2
+H
2
O
tana 
vujudiga 
quvvat 
modda 
sifatida
glukoza 
(monosaхarid)
kraхmal 
(polisaхarid)
glikogеn 
(zaxira 
holatiga 
o‘tkazilgan 
enеrgеtik 
modda)
kraхmal

---

33
Umuman  hazm  qilish  tizimiga  kirgan  uglevodlar 
so‘lak  bezlarida  ishlab  chiqariladigan  ptialin  va  mal-
taza  (sut  emizuvchilarda),  oshqozonosti  bezida  ishlab 
chiqari ladigan insulin hamda ingichka ichak fermentlari 
ta’sirida  glukozaga  aylanadi  va  qon  bilan  to‘qimalarga 
borib  ener giya  hosil  qiladi  (3-chizma).  Tirik  vujud  ta-
labidan  ortiqcha  bo‘lgan  uglevodlar  insulin  fermenti 
yordamida jigardagi zaхira glikogenga aylanadi. Tashqi 
muhitdan  me’daga  keltirilib  turgan  uglevod  talabni 
qondirarli  miqdorda  bo‘lmay  qolgan  holda  jigardagi 
glikogen  zaхirasi  buyrakusti  bezlari  tomonidan  ishlab 
chiqariladigan  adre nalin  gormoni  ta’sirida  glukoza-
ga  aylanadi  va  tananing  uglevodlarga  bo‘lgan  talabini 
qondirishga sarflanadi.