O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkеnt davlat pеdagogika univеrsitеti «tabiyot fanlari» fakultеti

I. BOB. SANOAT TARMOQLARI RIVOJLANISHINING NAZARIY 

ASOSLARI. 

1.1. Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog‟i. 

 

Moddiy  ishlab  chiqarish  jamiyat  xayoti  va  taraqqiyoti  uchun  zarur  bulgan 

moddiy  ne’matlar  yaratish  jarayoni  bulib  xisoblanadi.  U  qishilik  jamiyat 

taraqqiyotining turli formatsiyalarida uziga xos shaklda mavjud bulib, har bir davr 

uchun moddiy asos bo’lib xizmat qilgan. Uning tarkibiga sanoat, qishloq xo’jaligi, 

qurilish,  transport,  aloqa,  o’rmon  xujaligi,  moddiy  texnika  ta’minoti,  qishloq 

xo’jaligi  mahsulotlarini  tayyorlash,  savdo  umumiy  ovqatlanish  kabi  tarmoqlar 

kiradi. Ushbu tarmoqlar ichida har bir davlat iqtisodiyotini yuksalishida asos bo’lib 

xizmat qiladigan tarmoq – sanoatning o’rni katta. 

 

 

Sanoat  –  moddiy  ishlab  chiqarishning  eng  yirik  va  texnik  tomondan  eng 

takomillashgan  tarmog’i.  Bu  o’zi  uchun  va  mamlakat  iqtisodiyotining  boshqa 

sohalari uchun mehnat qurollari tayyorlaydigan, shuningdek, xom ashyo, yoqilg’i, 

energiya  olish,  yog’och  tayyorlash  mavjud  sanoat  va  qishloq  xo’jaligi 

mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi korxonalar (zavod, fabrika, kon, 

elektr stantsiyalari) majmuidir. 

 

Sanoat  geografisi  asoschilaridan  biri  hisoblangan  A.T.Xrushchyov  ta’biri 

bilan aytganda: «Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy va yetakchi tarmog’i 

bo’lib,  o’z  ichiga  tabiiy  resurslarni  qazib  olish  va  xom  ashyolarni  qayta  ishlash 

jarayonlarini qamrab oladi. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari 

qayta  ishlash  jarayonida  yetakchi  o’rin  tutishi,  mashinalar  majmuiga  egaligi, 

uzluksiz 

ishlab 

chiqarish 

jarayoni 

mavjudligi, 

ishlab 

chiqarishning 

mujassamlashuvi,  ixtisoslashuv,  kooperatsiya  va  kombinattsiyalashuv  kabi 

ko’rinishlarining mavjudligi va joylashuviga ko’ra farq qiladi». 

 

Shuningdek,  sanoatning  muhim  xususiyatlaridan  biri,  qishloq  xo’jaligi 

darajasida  tabiiy  omillarga  bog’liq  emasligidadir.  Sanoat  tarmoqlarida  asosan 

qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan davriylik bilan  bog’liqligi ham sezilarli emas. 

Faqat  sanoatning  qishloq  xo’jalik  mahsulotlarini  birlamchi  qayta  ishlovchi 

---

tarmoqlarda baliq ovlash, yog’och kesish kabi sohalarida oz ko’rinishda bog’liqlik 

bor.  Sanoatda  inson  texnologik  jarayonlarga  ta’sir  ko’rsata  olsa,  bu  holat  qishloq 

xo’jaligida  sanoatdagi  kabi  darajaga  ko’zga  tashlanmaydi.  Bunday  farqlarni 

moddiy  ishlab  chiqarishning  boshqa  tarmoqlariga  nisbatan  ham  ko’rish  mumkin. 

Albatta,  bu  tabiiy  xol.  Yaratilgan  mahsulot  muomilada  bo’lsa,  qurilish  sohasida 

yaratilgan  mahsulot  esa  o’zining  qo’zg’almasligi  bilan  farqlanadi.  Bunday 

holatlarni  transport,  aloqa,  savdo  kabi  moddiy  ishlab  chiqarishning  boshqa 

sohalarida xam ko’rish mumkin.  

 

Sanoatning  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi  mehnat  taqsimotining  o’sishi, 

ishlab chiqarishni differentsiyallash va ixtisoslashtirish bilan bog’liq.  

 

XVIII  asr  oxirlarida  qishloq  xo’jaligi  va  unga  yondosh  tarmoqlarning 

rivojlanishi  asta  sekin  sanoatning  paydo  bulishiga  olib  qeldi.  Yevropaning 

rivojlangan davlatlarida, ayniqsa, Angliyada shakllana boshlagan bu jarayon sanoat 

inqilobi  nomini  oldi  va  butun  dunyoda  yangi  texnik  davrni  boshlab  berdi.  Sanoat 

rivojlanishida  aholining  qishloq  xo’jaligida  band  bo’lgan  qismlari  asta  –sekin 

sanoat  tarmoqlarida  faoliyat  ko’rsatadi.  Sanoat  korxonalari  joylashgan  xududlar 

asta-sekin  korxonalar  yiriklashuvi  natijasida  shaharlarga,  vaqt  o’tishi  bilan  sanoat 

rayonlariga aylana berdi.  

 

Foydalanish,  o’simlik  va  hayvonot  resurslarini  ishlatish,  sanoat  va  qishloq 

xo’jaligi  mahsulotlarini  qayta  ishlash  bilan  bog’liq  ishlab  chiqarish  vazifalarini 

bajaradi.  Ishlab  chiqariladigan  maxsuloti  ishlatadigan  xom  ashyosi,  ishlab 

chiqarish  texnologiyasi  kabi  belgilariga  ko’ra  sanoat  tarmoqlari  bir  necha 

guruxlarga  ajratiladi.  Bu  birinchi  o’rinda  undiruvchi  sanoat  tarmoqlari  va  qayta 

ishlovchi  sanoat  tarmoqlari.  Undiruvchi  sanoatga  tog’-kon  sanoatining  barcha 

yunalishlari,  GESlar,  o’rmon,  baliq  va  boshqa  dengiz  mahsulotlari  ovlash  kabilar 

kiradi.  Qayta  ishlovchi  sanoat  tarmoqlariga  tog’  –kon  va  o’rmon,  yogochsozlik 

tarmoqlaridan  boshqa  barchasini  o’z  ichiga  oladi.  SHuningdek,  ishlab 

chiqariladigan  mahsulotlarning  iqtisodiy  ahamiyati  va  takror  ishlab  chiqarish 

jarayonidagi roli jihatidan ham sanoat tarmoqlari guruhlashtiriladi.  

---