О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Sinf rahbarining oila bilan hamkorlikdagi faoliyati 
Ota-onalarni 
alohida 
yordamga muxtoj 
farzandi 
tarbiyasiga 
e’tibor qaratish 
Oilada aqli 
zaif bolalar 
hayotini 
tо‘g‘ri tashkil 
qilish 
Oilada 
farzandga 
qо‘yiladigan 
talabning bir 
xilligi tamoyili 
Aqli zaif 
bolaning о‘quv 
faoliyatiga 
oilaning 
g‘amhо‘rligi 
Oila, maktab 
jamoatchilik 
hamkorligi 
Ota-onaning 
farzand 
tarbiyasi 
masuliyatini 
oshirish 
Oilada 
farzandlar о‘z-
о‘ziga xizmat 
qilishga 
о‘rgatish  
Maktab, oila 
tomonidan bir 
xil talab 
qо‘yilishiga 
erishish 
Farzandning 
yaxshi о‘qishida 
topshiriqlarni 
bajarishda ota-
ona nazorati va 
yordami 
Ota-onalar 
bilan ish olib 
borish 
Ota-onalar 
о‘g‘il bola va 
qiz bolalarni 
о‘ziga hosligi 
о‘rganish  
Oilada bolani 
vaqtini unumli 
foydalanishga 
о‘rgatish 
Talab qо‘yilganda 
farzandining kuch 
va imkoniyati, 
yosh xususiyatini 
inobatga olishga 
о‘rgatish 
Uy vazifalarni 
izchil 
bajarishda ota-
onaning 
nazorati о‘rni 
Jamoat 
tashkilot-
lari bilan 
ishlash 
Oilada 
mehnat 
tarbiyasiga 
ma’suliyatni 
oshirish 
Oilada 
farzandini 
dam olish va 
ishlashni 
tartibga 
solishni 
о‘rgatish 
Oilada 
farzandlarning 
mehnat, tabiyasiga 
e’tibor berish. 
Umum mehnatda 
ishtirok etish va 
kо‘nikma, 
malakasini 
shakllantirish 
Farzandlarni 
bо‘sh vaqtini 
tо‘g‘ri 
uyushtirish 
tо‘garaklarga 
jalb qilishda 
oilaning 
yordami 
Maxalla 
faollari 
bilan 
birgalikda 
ish olib 
borish  

---

65 
 
tо‘g‘risida  pedagogik  maslahatlar  berdi.  Ayni  vaqtda  u  ota-onalarga 
о‘quvchining о‘zlashtirishi va tartib-intizomi tо‘g‘risida, uning ishlab chiqarish 
ta’limidagi,  ijtimoiy-foydali  mehnatdagi  muvaffaqiyatlari  tо‘g‘risida  axborot 
berdi. 
 Maxsus  maktab  о‘quvchilar  uylariga  birinchi  marta,  odatda,  о‘quv  yili 
boshlangunga  qadar  yoki  birinchi  chorak  boshida  borib  kelindi.  Agar  sinf 
rahbari  sinfda  birinchi  yil  ish  boshlagan  bо‘lsa,  bu  ishni  amalga  oshirish 
zarurdir.  Birinchi  marta  borishdan  maqsad  о‘quvchining  uyidagi  hayot  va 
turmush sharoiti bilan tanishib kelishdan iborat bо‘ldi. 
Har  bir  oila  о‘zi  katta  va  murakkab  bir  dunyo  ekanligini  nazarda  tutish 
muhimdir.  Har  qaysi  oilaning  о‘z  urf-odati,  о‘z  an’anasi,  о‘zining  о‘zaro 
munosabati  bо‘ladi.  Bularning  hammasini  yaxshilab  о‘rganib  chiqildi,  aqli  zaif 
bolalar  tarbiyasidagi  kuchli  va  kuchsiz  tomonlarni  aniqlab  olishni  lozim  deb 
topdik.  Oila  ichidagi  munosabatlarni  о‘rganish  о‘z-о‘zidan  ma’lumki,  juda 
murakkab,  ammo  zaruriy  ishdir.  Buni  о‘rganmay  turib  aqli  zaif  bolalar 
korrreksion tarbiyasi tо‘g‘risida aniq maslahatlar berish qiyin. 
О‘quvchining  uyiga  birinchi  marta  borganda  uning  uyida  о‘zini  qanday 
tutishini,  uy  ishlarida  ishtirok  etish-etmasligini,  о‘z  о‘quv  qurollarini  qanday 
tutishini,  belgilangan  rejimga  amal  qilish-qilmasligini  aniqlab  olish  mumkin 
bо‘ladi.  Bunda  о‘quvchining  о‘zi  bilan  ham  suhbatlashib,  unga  uy  vazifalarini 
bajarish  tо‘g‘risida  maslahatlar  berish,  sinfdan  tashqari  о‘qish  uchun  kitoblar 
tavsiya  qilish,  о‘z-о‘ziga  xizmat  qilish  va  shu  kabilar  haqida  gaplashish 
maqsadga muvofiqdir. 
Maxsus maktab о‘quvchiarining ota-onalari bilan о‘tkaziladigan suhbatlar 
aniq va  mazmundor bо‘lmog‘i  uchun, sinf  rahbarini oilaga  borishdan oldin fan 
о‘qituvchilar  bilan  suhbatlashib,  о‘quvchining  о‘zlashtirishi  va  xulq-atvori 
tо‘g‘risida  ma’lumotlar  bilib  olish  kerak.  Sinf  rahbari  о‘quvchining  uyiga 
ogohlantirmasdan turib ham borishi mumkin. 
О‘quvchilarning  yaxshi  bilimga  ega  bо‘lishlari  tarbiyaviy  ishni  aniq 
tarzda  rejalashtirish  va  uni  muvaffaqiyatli  о‘tkazish  imkonini  beradi.  Masalan 

---

66 
 
36-sonli maxsus maktabda 5-sinf rahbari о‘quvchilar uyiga borib ota-onalarning 
ba’zi  bolalarga  nisbatan  rag‘batlantirish  va  ularni  jazolashda  xatoliklarga  yо‘l 
qо‘yayotganligini sezib qoldi. Ba’zi bir ota-onalar bolalarning yaxshi baho olib 
kelganliklari  uchun  pul  berishadi,  qо‘g‘irchoqlar,  kitoblar  va  shu  kabi  narsalar 
taqdim  qilishadi.  Boshqa  bilari  esa  bolalarni  nohaq  jazolashadi.  Ayni  vaqtda, 
bolalarni  tо‘g‘ri,  oqilona  rag‘batlantiradi  va  jazolaydigan  oilalardan  ham 
kо‘pgina misol namunalari aniqladi. Sinf rahbari bu materiallarining hammasini 
tо‘plab  va  о‘ylab-tahlil  qilib  chiqib,  ota-onalarning  navbatdagi  majlislarda, 
«oilada  rag‘batlantirish  va  jazolash  choralarini  qо‘llanishi»  degan  mavzuda 
suhbat  о‘tkazdi.  suhbat  aniq  misollar  bilan  tо‘latilgan  bо‘lib,  ota-onalarni  kо‘p 
narsalarga о‘rgatdi. 
 
Agar maktab yordamga kelib, ota-onalar bilan birgalikda bu kamchilikka 
barham  bermasa,  bunday  о‘quvchilar  hayotda  ham  «ikki  xil  ahloq»  bilan  ish 
tutadigan bо‘lib qoladilar. Bundaylar ishda,  muassasa hamda korxonada yaxshi 
ishlab chiqaruvchi va hatto yaxshi jamoatchi bо‘lib, uyda, oilada esa toshbag‘ir, 
xudbin bо‘lib qolaveradilar. 
Ular  kо‘pincha  о‘z  bolalarini  erkalatadilar,  ayab  puf-puflaydilar, 
bolalarining  barcha  istagini  bajo  keltirishga  harakat  qiladilar.  Yolg‘iz  bola 
tarbiyalab  yetishtirayotgan  oilalarda,  odatda,  bunday  ahvol  kо‘zga  tashlanadi. 
Bunday  bolalarni  tarbiyalash  va  ularga  ta’lim  berish  juda  ham  qiyin  bо‘ladi. 
Ularni  eng  avvalo  mehnatga,  muayyan  vazifani  bajarishga  о‘rgatmoq  darkor. 
Buning  uchun  eng  muhimi  barcha  oila  a’zolarining  bolaga  bir  xilda  talablar 
qо‘yishlariga hamda maktab bilan oilaning mustahkam aloqasiga erishishdir. 
Sinf  rahbarlari  oilaga  borilganda  о‘z  kundaliklariga  oilalarga  borgan 
vaqtlarini,  ota-onalar  bilan  о‘tkazgan  suhbatlari  mazmunini  yozib  borildi,  aqli 
zaif  о‘quvchi  tarbiyasiga  doir  qanday  maslahatlar  berganligini  qayd  etildi. 
О‘quvchilarning  uylariga  qayta  borganlarida  yoki  uning  ota-onalari  bilan 
maktabda 
uchrashganlarida, 
о‘zlari 
bergan 
maslahatlari 
qanday 
bajarilayotganligini,  о‘quvchi  xulq-atvorida  qanday  о‘zgarishlar  bо‘lganligini 
aniqlab oldik. 

---

67 
 
Faqat  maslahatlar  beribgina  qolmasdan,  balki  ota-onalarning  gaplarini 
ham  inobatga  olindi.  Biz  ota-onalarga  topshiriqni  kо‘paytirmay,  ularga  nasihat 
qilinmadi,  balki  ochiq  kо‘ngillilik  va  samimiyat  bilan  muomala  qilishga, 
ularning  ishonchini  qozonib,  ochiqchasiga  gaplashishlariga  erishishga  harakat 
qildik.  Biz  ota-onalarga:  «Siz  qanday  qaraysiz?»,  «Keling  birgalashib  yuzaga 
kelgan  ahvolda  qanday  tadbir  kо‘rish  keraqligini  о‘ylab  kо‘ramiz»  qabilida  ish 
kо‘rdik. 
Maktab,  sinf  hayotining  о‘zi  majlis  temalarini  kо‘rsatib  beradi.  Bu 
majlislar  taxminan  quyidagicha  temalarda  о‘tkaziladi:  «Bolalarning  yaxshi 
о‘qishlari uchun ularga qanday yordam berish kerak», «О‘quvchilarni о‘zlariga 
yarasha  mehnatga  о‘rgatish»,  «Bolalarda  Vatanga  muhabbat  hissini 
tarbiyalash»,  «Kasb  tanlash  haqida»,  «Tо‘g‘rilik  va  haqqoniylik  ruhida 
tarbiyalash  haqida»,  «Oilada  bolalarda  madaniy  xulq-atvor,  kо‘nikma  va 
malakalari  tarkib  toptirish»,  «Bolalar  nimalarni  о‘qishlari  va  qanday  о‘qishlari 
kerak», «Oilada  bolalarni  rag‘batlantirish va  jazolash haqida», «Ota-onalarning 
izzat-obrо‘si va shaxsiy namunasi». 
Tematik  majlislarni  ma’ruzalar  bilan  cheklab  qо‘yilmadi.  Bunday 
majlislarni  oila  tarbiyasidan  tajriba  almashuvlar  bilan  ta’minlash  nihoyatda 
muhimdir. Masalan, о‘quvchilar kundalik rejimini tashkil etishga bag‘ishlangan 
majlisda  ota-onalar  о‘z  farzandlarining  kun  tartiblari  haqida,  ularning 
turmushdagi  о‘zlariga  yarasha  mehnatda  ishtirok  etishlari  haqida,  sinfdan 
tashqari ishlar haqida gapirib berishlari sо‘raldi. Ota-ona-keyingi majlisda faqat 
tinglovchilargina  bо‘lib  qolmasdan  ballki  bolalar  tarbiyasi  borasida  о‘z 
tajribalari bilan bо‘lishishlariga erishildi.  
Ota-onalar  bolalarni  tarbiyalashda  qanday  qilib  muvaffaqiyatga 
erishganliklarini  hamma  vaqt  ham  tushuntira  olmaydilar.  Ota-onalarning 
majlisga yaxshi tayyorgarlik kо‘rishlarida ularga yordam berish  
Bolalarni oilada tarbiyalash tajribasidan kо‘proq misol keltirish, bolalarni 
qanday  qilib  tо‘g‘ri  tarbiyalash  tо‘g‘risida  maslahatlar  berildi.  Agar  bu 

---

68 
 
maslahatlar  oila  tarbiyasi  tajribasiga  tayangan  bо‘lsa,  ular  yanada  aniqroq  va 
amaliy bо‘ladi. 
Masalan,  beshinchi  sinf  rahbarlaridan  biri  «Bolalarda  xulq-atvor 
madaniyatini  tarbiyalash»  mavzusida  ota-onalar  majlisida  ma’ruza  qildi. 
Ma’ruza  sо‘ngida  bolalarda  xulq-atvor  madaniyatini  tarbiyalash  tо‘g‘risida 
oilada  xulq-atvor  madaniyatini  tarbiyalashdagi  kamchiliklarni  ochib  beruvchi 
videofilm namoyish qildi.  
Majlis  sinf  rahbarining qisqacha  kirish sо‘zi  bilan  ochildi.  U  о‘smirlarda 
xulq-atvor  madaniyatini  tarkib  toptirish  borasidagi  vazifalarni  va  bu  ishda 
tarbiyachilarda uchrab turadigan qiyinchiliklarni kо‘rsatib berdi. 
Ota-onalar  quyidagicha  masalalarda  sо‘zga  chiqdilar.  Biz  о‘z 
bolalarimizda  xushmuomalalikni  qanday  tarbiyalaymiz.  Bolalarning  kishilarga 
(katta  yoshdagi  kishilarga,  о‘z  о‘rtoqlariga,  kichik  bolalarga)  nisbatan 
g‘amxо‘rlik  va  mehribonlik  bilan  munosabatda  bо‘lishini  tarbiyalaymiz. 
Bolalarda  ovqatlanish  vaqtida  madaniy  kо‘nikmalar  tarbiyalash  tо‘g‘risida. 
О‘smir bolalardagi madaniyatsizlik odatlarini biz qanday yо‘q qilamiz. 
Shundan  keyin  boshqa  ota-onalar  sо‘zga  chiqishdi.  Ular  о‘z  bolalarini 
tarbiyalash  tajribalarini  о‘rtoqlashdilar,  о‘smirlarda  madaniy  xulq-atvor  tarkib 
toptirishda  uchraydigan  qiyinchiliklarni  yengib  о‘tish  tо‘g‘risida  о‘z 
mulohazalarini  aytishdi.  Birmuncha  masalalarda  qizg‘in  tortishuvlar  kelib 
chiqdi. 
Sinf rahbari sо‘zlab, ota-onalar tо‘plagan tajribaning qimmatli jihatlarini, 
undan  keng  kо‘lamda  foydalanish  zarurligini  kо‘rsatib  о‘tdi,  ota-onalar  bir 
fikrga kela olmagan masalalarga javob berdi. 
 Sinf  rahbari  о‘quvchilar  ota-onalari  bilan  muomala  qilar  ekan,  ular 
orasidan ota-onalar faol belgilab oladi va bu aktiv sinf rahbarining о‘quvchilarga 
ta’lim-tarbiya berishida unga kundalik yordam kо‘rsatib boradi. 
Soglom  avlodni  tarbiyalash  oilada  sharqona  tarbiyani  tiklash  kabi  bir 
qator  muammolarni  hal  etishga  imkon  berdi.  Oila  bolaning  shaxsni  tо‘g‘ri 
yо‘lga  soluvchi  muhim  omildir  bolani  jismoniy  tarbiyalash  bular  ahloq  va 

---

69 
 
mehnat tarbiyasini berish  oilada shakllanadi,  bolaning  tafakkur  oilada  rivojlana 
boshlanadi.  Bizning  davlatimizda  bola  tarbiyasida  maktab  bilan  oilaning 
maqsadi  bitta.  О‘zbekiston  respublikasining  Konstitusiyasining  64  moddasida 
Ota-onalar о‘z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga 
majbur deyiladi. Ota-ona farzand oldidagi burchini bajarmog‘i kerak, degan edi.  
Oila  bilan  maktab  hamda  maxalla  bilan  hamkorlikning  mazmuni  va  ish 
shakllari.  Oila  bilan  maktab  hamkorligi  va  maxalla  hamkorligi  barkamol  inson 
tarbiyasidagi  muhim  omillardan  biridir,  maktabdagi  о‘quv  tarbiya  ishlarining 
yuqori  saviyada  bо‘lishi  о‘quvchilarni  tarbiyalangan  darajasi  ota-onalariga 
bog‘likdir. 
Maxsus  maktablarning  oila  bilan  ishlash  tizimida  aniq  maqsad,  mazmun 
bо‘lishi  kerak.  Ota-onalar  bilan  hamkorlik  borasida  avval  erishilgan  yutuq  va 
tajribalarning  natijalarini  tahlil  qilib,  xilma-xil  va  о‘zaro  bog‘lik  bо‘lgan  shakl 
va  usullar  yordamida  rejali  va  izchil  ishlar  olib  borish  maqsadga  muvofik 
bо‘ladi. 
Bolalarni  har  kuni  kо‘zatuvchi,  ularning  rivojlanishida  ijobiy  va  salbiy 
tomonlarini  sezuvchi  va  ota-onalarga  bolaga  ta’sir  qilishning  eng  samarali 
ussularini maslaxat beruvchi tarbiyachilar oila bilan juda kо‘p xilma-xil ishlarni 
olib boradilar. 
Maxsus  maktab  muassalarining  ota-onalar  bilan  ishlashining  jamoa 
tarzida  va  yakkama-yakka  holda  ishlash  shakllarini  moxirlik  bilan  kushib  olib 
borish tufayli bolalarni taribiyalashda ijobiy natijalarga erishish mumkin. 
Maxsus  maktab  xodimlarining  ota-onalar  va  oila  bilan  hamkorlikdagi 
ishlarining eng keng tarkalgan shakl va usullaridan bir nechalarini keltiramiz: