O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

 
3. Shaxs ijtiomiylashuvida ijtimoiy status va ijtimoiy xulq-atvorni o‘rni. 
Ijtimoiy 
status-bu 
shaxsning 
majburiyatlari, 
huquqlari va imtiyozlarini belgilaydigan shaxslararo 
munosabatlar tizimida egallagan pozitsiyasi. 
Ijtimoiy status insonning ijtimoiy jamiyatdagi mavqeini, 
shaxslararo munosabatlar tizimidagi mavqeini va uning 
pozitsiyasi 
tufayli 
olgan 
huquqlari, 
majburiyatlari, 
vakolatlari va imtiyozlarini tavsiflaydi. Insonning ijtimoiy 
mavqei ushbu toifadagi odamlarning xatti-harakatlarini 
boshqaradigan belgilangan (Konvensiya) qoidalar va 
qoidalarga muvofiq yashaguncha saqlanadi. 
Insonning holati darajasi: 
1) shaxsiy status – shaxsning shaxsiy fazilatlari bilan belgilanadigan va kichik 
guruh a’zolari tomonidan qanday baholanishi va qabul qilinishiga bog‘liq bo‘lgan 
kichik guruhdagi (oila, maktab sinfi, talabalar guruhi, tengdoshlar jamoasi va 
boshqalar) shaxsning pozitsiyasi; 
2) ijtimoiy-guruh statusi – bu katta ijtimoiy guruhning (irqiy, millat, jins, sinf, 
qatlam, din, kasb va hokazo) vakili sifatida egallagan jamiyatdagi shaxsning 
pozitsiyasi. Bu jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishida ijtimoiy guruhning 
pozitsiyasiga bog‘liq. 
 

---

219 
Ijtimoiy statuslarning turlari: 
1) tug‘ilgan va tegishli status – tug‘ilgan avtomatik ravishda bir kishi 
tomonidan sotib olinadi va harakat va inson intilishlari (millati, jinsi, irqi, shoh 
oilasi a’zoligi va hokazo, shuningdek qarindoshlik tizimi holati bog‘liq emas 
bo‘lgan – o‘g‘li, qizi, ukasi, singlisi.); 
2) tegishli lekin tug‘ma emas, (qaynona, qaynota, qayni opasi, qayni akasi va 
boshqalar) tufayli shaxsning shaxsiy irodasi bilan emas, balki muayyan holatlar 
tufayli olinadi; 
3) erishilgan status-turli ijtimoiy guruhlar yordamida insonning harakatlari orqali 
erishiladi. Erishilgan holatlar aniqlangan holatlarga bo‘linadi: 
a) lavozim (masalan, direktor, menejer); 
b) unvon (general, xalq artisti, faxriy o‘qituvchi va boshqalar); 
v) ilmiy daraja (fan doktori, professor); 
d) professional a’zolik (O‘zbekiston xalq artisti yoki faxriy sport ustasi); 
4) asosiy status -(tug‘ilgan, tegishli, erishilgan, shaxsiy); 
5) asosiy bo‘lmagan qisqa muddatli vaziyatlar tufayli shartli statuslar yo‘lovchilar, 
bemor, guvoh, tomoshabin) 
Biror kishi ijtimoiy statusidan yoki bir nechta statusidan butunlay mahrum 
bo‘lolmaydi, agar u ulardan birini tark etsa, u albatta boshqasida bo‘ladi. 
Har bir inson turli guruhlarga (direktor (lavozim bo‘yicha), er (xotin uchun), 
ota (bolalar uchun), o‘g‘il (ota-onalar uchun) va boshqalar bilan bog‘liq bir nechta 
statusga ega. Ushbu holatlar teng emas. Asosiy ijtimoiy status odatda lavozim va 
kasbga asoslangan jamiyatdagi pozitsiyadir. Ushbu status tufayli odatda boylik 
obro‘ – e’tibor va kuch kabi insonning "qiymati resurslari" aniqlanadi. 
Insonning asl statusi jamiyatdagi baholanishiga ta’sir qiladi. Ko‘p jihatdan 
uning 
keyingi 
xatti-harakatlarini 
belgilaydigan 
dunyo 
nuqtai 
nazarini 
shakllantiradi. 
Turli 
xil 
asl 
ijtimoiy 
statusga 
ega 
bo‘lgan 
odamlar 
ijtimoiylashuvning tengsiz shartlariga ega. 
Ijtimoiy holatlar kiyim-kechak, odob-axloq, shuningdek, qiymat yo‘nalishlarida, 
motivlarida aks ettirilgan. 
Ijtimoiy status ko‘tarilishi yoki kamayishi mumkin, bu esa xatti-
harakatlarning yetarli o‘zgarishini nazarda tutadi. Agar bunday bo‘lmasa, 
shaxslararo ziddiyat yuzaga keladi.