O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

Biosfera
-barcha turdagi organizmlar, jumladan inson yashashi mumkin bо‘lgan atrof-muhit 
bо‘lib, u murakkab tuzilishdagi yer sharining muhim qobig‘idir. Biosfera bir necha milliard 
yillar davomida shakllangan. Zamonaviy olimlar biosferani moddalarni planeta bо‘yicha 
harakatini ta’minlovchi yirik, global ekosistema sifatida qarashadi. Hozirgi erada hayot yer 
qatlamining yuqori (litosfera) qismida, yerning pastki havo (atmosfera) qobig‘ida va yer 
sharining suvli qobig‘i (gidrosfera) da tarqalgan. Bu shu bilan izohlanadiki, litosferada yer osti 
suvlari va tog‘ chо‘kmalarida chuqurlikni sekin-asta ortib borishi bilan harorat ham ortib 2 km 
dan 16 km chuqurlikda 100 
o
S va yuqori (vulqonik faollik zonasida esa 200 dan 1500 
o
S cha) ni 
tashkil 
etadi. 
Yerning 
yuzasida 
hayotning 
konsentratsiyasi 
va 
faolligi 
eng 
yuqoridir. 
Inson evolyusiyasi jarayonida о‘zining oziq-ovqat, moddiy boylik, iqlim va ob-havo ta’siridan 
himoyalanish, о‘ziga qulaylikni oshirish bо‘yicha ehtiyojlarini samaraliroq qanoatlantirishga 
intilib tabiiy muhitga birinchi о‘rinda biosferaga tо‘xtovsiz о‘z ta’sirini о‘tkazdi. Bu maqsadga 

---

20 
yetish uchun u biosferani bir qismini texnosfera band etgan joyga aylantirdi. 
Texnosfera
- о‘tmishda biosferaga taalluqli bо‘lgan keyinchalik insonlarning о‘zining moddiy 
va ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini yanada yaxshilash maqsadida tо‘g‘ridan tо‘g‘ri yoki sirtdan 
texnik 
vositalar 
bilan 
ta’sir 
etgan 
hududdir.
Texnosfera insonlar tomonidan texnik vositalar yordamida yaratilgan shaharlar, qо‘rg‘onlar, 
qishloq aholi punktlari, sanoat va korxonalar zonasi band etgan hududlar hisoblanadi.
Inson hayot faoliyati jarayonida nafaqat tabiiy muhit bilan balki, ijtimoiy muhit deb ataluvchi 
odamlar bilan ham uzluksiz aloqada bо‘ladi. Insonni ijtimoiy muhit bilan aloqasi tug‘ilishni 
davom ettirish, bilim, tajribalarni almashtirish, о‘zining ma’naviy ehtiyojlarini qanoatlantirish, 
intellektual 
qobiliyatlarni 
oshirishda 
foydalaniladi 
va 
shakllanadi. 
Zamonaviy industrial jamiyatda inson atrof-muhit komponentlari (biosfera, texnosfera va 
ijtimoiy muhit) bilan о‘zaro ta’sirda bо‘ladi. YA’ni inson tabiiy atrof-muhitga uzluksiz ta’sir 
etsa, о‘z navbatida biosfera va insonning ehtiyojlaridan kelib chiqib uning uzluksiz jismoniy va 
aqliy faoliyatining mahsuli bо‘lgan texnosfera va ijtimoiy muhit ham insonga tо‘g‘ridan tо‘g‘ri 
yoki sirtdan doimiy ta’sir etadi. Yuqorida qayd etilganlar asosida quyidagicha xulosa chiqarish 
mumkin:
1. zamonaviy inson uni о‘rab turgan atrof-muhitning tashkil etuvchilari ya’ni, tabiiy, texnogen 
(texnosfera) 
va 
ijtimoiy 
muhit 
bilan 
uzluksiz 
о‘zaro 
ta’sirda 
bо‘ladi;
2. XIX asr oxiridan boshlab va XX asr davomida texnosfera va ijtimoiy muhit uzluksiz 
rivojlanmoqda, bunga ushbu sohada inson faoliyati orqali о‘zgartirilgan ulushlarni oshib 
borayotganligi 
isbotdir; 
3. Texnosferani rivojlanishi tabiiy muhitni о‘zgartirish hisobiga amalga oshmoqda. 
Zamonaviy hayotda insonlarning ijtimoiy mavqelarini yuksalish bilan birga ularning 
tinchligiga, sog‘ligiga va mehnati xavfsizligiga xavf soladigan omillar soni ham ortib 
bormoqda. Ma’lum sharoitda ularning insonlarning ruhiy holatiga, organizmi sog‘ligiga salbiy 
ta’sirini kо‘rsatishi hammaga ma’lum. Shu sababli insonlarni nafaqat ularning aqliy yoki 
jismoniy mehnat faoliyati davomida balki, yashash joyida, yо‘lda va barcha holatlarda 
xavfsizligini, yaxshi kayfiyatini, mehnat qobiliyati va ish unumdorligini taminlash, sog‘ligi 
haqida qayg‘urish masalalarini ijobiy hal etish juda dolzarb masalalardan biridir. 
Qayd qilingan masalalarni ijobiy hal etishda hayot faoliyat xavfsizligi fanining о‘rni, uning 
nazariy ma’lumotlari bilan bо‘lajak mutaxassislarni qurollantirish muammolarni ijtimoiy 
hayotda mumkin qadar ijobiy hal etilishiga yordam beradi.