O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus talim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 

3-masalaning  bayoni:  XVII-XIX  asrlarda  umummilliy  manfaatlar  o„rniga 

tor va cheklangan, shaxsiy va sulolaviy manfaatlarning ustun qo„yilishi, jamiyat hayotida 

ma‟naviy-ahloqiy 

qadriyatlarning, 

ilm-ma‟rifatning 

qadrsizlanishi 

o„zbek 

davlatchiligining  tanazzulga  yana  bir  bor  yuz  tutishiga,  mustaqillikning  boy  berilishiga, 

                                                 

3

  Каримов  И.А..  Миллий  истиқлол  мафкураси  –  халқ  эътиқоди  ва  буюк  кележакка 

ишончдир. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2000 й. 11-бет.  

1

 Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри.- Т.: Абдулла Кодирий номидаги  халк мероси 

нашриёти. 

 1993 йил, 188-бет. 

 

---

Turkistonda mustamlakachilik tuzumi o„rnatilib, pirovardida milliy davlatchilikning yana 

bir bor tugatilishiga olib keldi. Shunga qaramasdan, chuqur tarixiy ildizlarga ega bo„lgan 

milliy  g„oyalar  tamomila  yo„q  bo„lib  ketmadi.  Aksincha,  mustamlakachilik  sharoitida 

ular milliy davlatchilikni tiklash, millatning ijtimoiy taraqqiyoti va istiqboli uchun kurash 

bayorog„i sifatida yana ilgari surila boshladi. 

Bu  intilishlar  XIX  asrda  ma‟rifatparvarlik  g„oyalari  bilan  chiqqan  Ahmad 

Donishning  ilg„or  qarashlarida,  XX  asr  boshida  yuzaga  kelgan  jadidchilik  harakatining 

taraqqiyparvar  namoyandalari  –  Behbudiy,  Fitrat,  Cho„lpon,  Usmon  Nosir,  Munavvar 

Qori, Abdulla Avloniy va boshqalarning ijodi va amaliy faoliyatida yana ham kuchaydi. 

Jadidlar  Turkistondagi  xalqlarni  birlashtirish  va  butun  o„lkaning  milliy  mustaqilligi 

uchun  kurash  g„oyasini  ilgari  surdilar.  Turkistonda  bosqinchi  qizil  armiya  va  sovet 

tuzumiga  qarshi  ko„tarilgan  istiqlolchilik  harakatining  mafkurachilari  ham  aynan 

jadidchilar  bo„ldilar.  Biroq,  mustabid  sovet  tuzumi  bu  g„oyalarga  qarshi  g„ayriinsoniy 

mafkurani  ilgari  surib,  xalq  manfaatlarini  inkor  etdi.  Bu  utopik,  xayoliy  g„oyalar  real 

hayot  talablariga  javob  bermas,  xalqning  an‟anaviy  turmush  tarziga,  jamiyat  taraqqiyoti 

qonunlariga mutlaqo zid edi. Ular milliy istiqlolni tan olmas, milliy qadriyatlarni toptar, 

diniy  e‟tiqodga  qarshi  kurash  asosiga  qurilgan  edi.  Lekin,  mustabid  hukumat  ularni 

xalqqa  tan  oldirish  uchun  jon-jahdi  bilan  kurashdi.  Bu  siyosat  ayovsiz  kurashlar,  ta‟qib, 

tazyiq  va  zo„ravonliklardan  iborat  bo„lib,  o„sha  yillardagi  mash‟um  qatag„onlar  bu 

kurashning fojealari ifodasi edi. 

Zo„ravonlik  bilan  o„rnatilgan  bu  g„oyalar  jamiyatning  yakkayu-yagona  va 

hukmron  mafkurasiga  aylandi.  Butun  ommaviy  axborot  vositalari,  madaniyat,  adabiyot 

va  san‟at,  ijtimoiy  fanlar  shu  mafkurani  targ„ib  qilish  va  singdirishga  bo„ysundirildi, 

davlat  tashkilotlari  uning  hukmronligini  kuch  va  zo„rlik  bilan  ta‟minlab  turdilar.  Lekin, 

bu g„oyalar baribir xalq qalbidan chuqur joy olmadi, xalqimizning milliy g„oya va asriy 

qadriyatlarini yo„q qila olmadi. Xalqning asriy orzusi bo„lgan milliy g„oyalar davlatimiz 

rahbari  I.Karimov  tomonidan  izchil  va  jasorat  bilan  yana  kun  tartibiga  qo„yildi, 

Vatanimiz ozodligi va mustaqillikni qo„lga kiritishda muhim omil bo„ldi. 

G„oyalar va mafkuralar o„zgarishi ijtimoiy o„zgarishlar ifodasi sifatida qaraladigan 

bo„lsa,  ularning  o„zgarishi  bilan  bog„liq  bo„lgan  g„oyaviy  inkor,  g„oyaviy yangilanish,