O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

kloakani 
hosil qiladi. Orqa ichakda odatda rektal bezlar bor. Orqa ichak 
ham oldingi ichak kabi ektodermadan kelib chiqqan. Orqa ichakning funktsiyalari to‘g‘risida 
keyinroq bayon qilinadi. 
Hasharotlar juda xilma-xil oziqlanadi. Ular orasida faqat o‘simlikxo‘r fitofaglar, yirtqich 
zoofaglar, hayvonlar murdasi bilan oziqlanadigan nekrofaglar, go‘nfxo‘r koprofaglar, organik 
qoldiqlar bilan oziqlanadigan saprofaglar, hatto pat, soch, mum, shox kabi boshqa hayvonlar o‘ 
zlashtirolmaydigan oziqqa moslashgan keratofaglar, har xil oziqlanadigan polifaglar bor.
Nafas olish sistemasi. Ko‘pchilik hasharotlarning yaxshi rivojlangan traxeyalar sistemasi 
bo‘ladi. Faqat tuban hasharotlar tana qoplag‘ichi orqali nafas oladi. Traxeyalar tana ikki yonida 
o‘ rta va orqa ko‘ krak, 8 ta qorin bo‘ g‘imlarida joylashgan 
stigmalar - 
nafas olish teshiklaridan 
boshlanadi. Stigmalar 10 juftga yaqin; ochib va yopib turuvchi maxsus moslama bilan 
ta‘minlangan. Stigmalar teshigi tanaga ko‘ndalang joylashgan yo‘g‘on traxeya naylariga 
ochiladi. Bu naylar tana boylab o‘tuvchi ikkita asosiy traxeyalar orqali o‘zaro tutashgan. Asosiy 
traxeyalardan birmuncha ingichkaroq naylar boshlanadi: Ular ham ko‘p marta shoxlanib, yanada 
ingichka naylarni hosil qiladi. Naylar uchki hujayralar bilan tamom bo‘ladi. Traxeyalar ayrim 
hujayralarning ichiga ham kiradi. Yaxshi uchadigan pardaqanotlilar va pashshalar qorin bo‘ 
shlig‘ida havo xaltachalari bo‘ladi. Xaltachalar hasharotlar tanasi solishtirma og‘irligini 
kamaytiradi; traxeyalarda havo almashinishiga yordam beradi. Stigmalarning yopuvchi apparati
nafas olish jarayonida suv bug‘lanishini keskin kamayadi. Kislorod diffuziyasi havoga nisbatan 
yuqori bo‘ lishi tufayli stigmalar qisqa muddatga ochilganida ham bu gaz traxeyalarga kirishga 
ulguradi; suv bug‘i esa traxeyalardan chiqib ketmaydi. Traxeya naylari ichki yuzasi spiral xitin 
yo‘g‘onlashuv bilan qoplangan. 
Nam joylarda hayot kechiradigan, kam harakat hasharotlarning stigmalari doimo ochiq, 
gaz almashinuvi passiv, ya‘ni diffuziya orqali sodir bo‘ ladi. Faol hayot kechiradigan 

---

hasharotlarning traxeyalarida gaz almashinuvi qorin bo‘limining siqilishi va bo‘ shashi orqali 
sodir bo‘ladi. Nafas olish tezligi hasharot turi, fiziologik holati va muhit sharoitiga bog‘liq. 
Masalan, asalari tinch holatda bir daqiqada 40 marta, harakatlanganida 120 marta nafas oladi. 
Suvda yashovchi hasharotlarni nafas olish xususiyatlariga ko‘ra ikki guruhga, ya′ni suvda 
yashabsharotlar, atmosfera havosidan (suv qandalalari, suv qo‘ng‘izlari, chivinlar lichinkasi) 
yoki suvda erigan kislorod bilan (ninachilar, buloqchilar, kunliklar lichinkasi) nafas oladi. 
Atmosfera havosidan nafas oladigan hasharotlar havo saqlovchi bo‘shliqlar, tuklar, havo 
o‘tkazish naylari yoki boshqa moslamalarga ega. Suv chayonchalari qornining uchki qismidagi 
uzun o‘simtasi havo o‘tkazish naychasi hisoblanadi. Suv chayoni nafas olishi uchun dum 
o‘simtasini suvdan chiqarishi kifoya qiladdi. Suv qo‘ng‘izlarining nafas olish teshiklari qorin 
bo‘limi orqa tomonida, ya‘ni elitrasi (ust qanoti) ostida joylashgan. Elitra tanaga zich 
yopishmasdan uning ostida havo kamerasi hosil bo‘ladi. Qo‘ng‘iz suv yuzasiga ko‘tarilib, 
qornining keyingi uchini suvdan chiqaradi va elitrasi ostiga havo to‘ldirib oladi.
Suvda yashovchi kunliklar, buloqchilar, ninachilarning lichinkalari traxeya jabralar 
yordamida suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Ularning tashki nafas olish teshigi 
rivojlanmagan; traxeya sistemasi yopiq bo‘ladi. Traxeya jabralari lichinkalarning qorin bo‘limida 
joylashgan ipsimon yoki bargsimon yupqa devorli o‘simtalardan iborat. Traxeyalar ana shu 
o‘simtalar ichida joylashgan. Kunliklar lichinkasining traxeya jabralari plastinka shaklida bo‘lib, 
lokomotor organlar vazifasini ham bajaradi. Bentosda yashaydigan kunliklar va buloqchilar 
lichinkalarining traxeya jabralari ipsimon shaklda bo‘ladi. Ular voyaga etib, quruqlikka 
chiqayotgan davrda traxeya jabralari yo‘qolib, tashki nafas olish teshiklari paydo bo‘ladi. Buning 
natijasida yopiq traxeyalar sistemasi ochiq sistemaga aylanadi. Ayrim hasharotlar, masalan, 
lyutka ninachilari va boshqa ba‘zi chivinlarning suvdagi lichinkalarida traxeya sistemasi 
rivojlanmagan. 
Qon aylanish sistemasi. Traxeya sistemasining murakkablashuvi qon aylanish 
sistemasining soddalashuviga olib keladi. Qon aylanish sistemasi faqat yurak va undan 
chiqadigan kalta aorta qrn tomiridan iborat, gemolimfa tana bo‘shlig‘ida aylanadi. 
Hasharotlarning yuragi uzun nayga o‘xshash; qorin bo‘limining orqasida joylashgan. Yurakning 
keyingi uchi berk, ichki bo‘ shlig‘i ko‘ndalang to‘siqdar bilan bir necha bo‘lmalarga bo‘lingan. 
Ko‘pchilik hasharotlarda bunday bo‘lmalarning soni 8 ta bo‘ladi. Har bir bo‘lmaning yon 
tomonida ikkitadan klapanli teshikchalari (ostiylar) bor. Aorta bosh yaqinida tana bo‘shlig‘iga 
ochiladi; gemolimfa aortadan ana shu bo‘shliqqa kelib tushadi. Yurakni yurakoldi sinusi o‘rab 
turadi. Bu sinus tana bo‘shlig‘idan mayda teshikchali yupqa diafragma parda orqali ajralib 
turadi. 
Yurakning ostida diafragmaga qanotsimon muskullarning uchi kelib tutashgan. Yurak 
elastik tolalar yordamida qorin tergitlarida osilib turadi. Ko‘pchilik hasharotlarda xuddi shunday 
diafragma parda ichakning ostida ham bo‘ladi. Qanotsimon muskullar qisqarganida diafragma 
pastga tortiladi, yurakoldi sinusi kengayib, gemolimfa bilan to‘ladi. Gemolimfa ostiylar orqali 
yurak bo‘shlig‘iga o‘tadi. Yurak devoridagi muskullarning to‘lqinsimon qisqarishi natijasida qon 
yurakdan aortaga chiqib, bosh yaqinida tana bo‘shlig‘iga quyiladi. Ichak ostidagi diafragma 
muskullari qisqarganida gemolimfa tana bo‘shlig‘i oldingi tomonidan keyingi tomoniga oqadi. 
Qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan maxsus qo‘shimcha ampulalar gemolimfani oyoq, qanot va 
moylovlar bo‘shlig‘ida ham aylanishiga yordam beradi. Yurakning qisqarish tezligi - puls 

---

hasharotlar turiga va fiziologik holatiga bog‘liq. Masalan, arvoh kapalak (