O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Ichki tuzilishi. 
Boshoyoqlilarda chig‘anoq, ya‘ni tashqi skeletdan tashqari maxsus ichki 
skelet ham bor. Tog‘aydan iborat bu skelet halqa shaklida markaziy nerv sistemasini o‘rab olib, 
bosh chanog‘ini hosil qiladi. Chanoqdan hosil bo‘lgan o‘simtalar ko‘zlar va statotsistlarni o‘ rab 
turadi. Xuddi shunga o‘xshash tayanch skelet yopuvchi tugmachalarda, paypaslagichlarining 
asosida va suzgichlarining ichida ham bor. Bosh chanog‘i umurtqali hayvonlarning bosh qutisiga 
mos keladi. 
Hazm qilish sistemasi juda murakkab tuzilgan. Og‘zi paypaslagichlari o‘rtasida 
joylashgan. Muskulli halqumida qirg‘ich tili joylashgan. Oziqni tutib turish va maydalashda 
og‘zining ustki va ostki tomonida joylashgan muguzdan ikkita yo‘g‘on jag‘lar ahamiyatga ega. 
Bu jag‘lar ilmoqqa o‘xshash egilgan bo‘lib, to‘tiqush tumshug‘ini eslatadi. 1-2 juft so‘lak 
bezlarining yo‘li ham halqumga ochiladi. Keyingi juft so‘lak bezlari suyuqligi zaharli bo‘ladi. 
Halqum ancha uzun qizilo‘ngachga o‘tadi. Kizilo‘ngach ko‘pincha kengayib, jig‘ildonga 
aylanadi. Kizilo‘ngach muskulli oshqozon bilan tutashgan. Hazm qilish sistemasining keyingi 
bo‘limlari ingichka ichak va orqa ichakdan iborat. Orqa chiqarish teshigi mantiya bo‘shlig‘ida 
joylashgan. Oshqozonga jigar yo‘ li ochiladi. Jigar suyuqligida hazm qilish fermentlari bor. Jigar 
naylari bezlarga o‘xshash mayda o‘simtalar bilan qoplangan. Bu o‘simtalar oshqozonosti bezi 
deb ataladi. 
Boshoyoqlilarning tanasida nok shaklidagi yirik siyoh xaltasi bo‘ladi. Uning yo‘ li orqa 
ichakning keyingi qismiga ochiladi. Xavf tug‘ilganida molluska siyoh xaltasidan bir oz qora 
rangli suyuqlik chiqaradi. Bu suyuqlik suvda quyuq tuman hosil qiladi. Molluska esa qochib 
qoladi. Boshoyoqlilar- yirtqich hayvonlar. Ularning o‘ljasi turli qisqichbaqasimonlar va 
baliqlardan iborat. O‘ljani paypaslagichlari bilan tutib olib, jag‘lari va so‘ lak bezlari zahari 
ta‘sirida o‘ldiradi. 
Nafas olish sistemasi haqiqiy ktenidiylardan iborat. Ikki tomonlama patsimon ktenidiylar 
2 yoki 4 juft bo‘ lib, mantiya bo‘ shlig‘ida joylashgan. Jabralar soniga binoan boshoyoqlilar ikki 
jabralilar va to‘ rt jabralilarga ajratiladi. Mantiya muskullarining qisqarishi tufayli mantiya bo‘ 
shlig‘ida suv almashinib turadi. 
Qon aylanish sistemasi. Yuragi bitta qorinchadan, 2 yoki 4 bo‘lmadan iborat. Yurak 
qorinchasining oldingi va keyingi tomonidan ikkita aorta chiqadi, Ularning biri - bosh aortasidan 
boshga va paypaslagichlarga, ikkinchisi - ichki aortadan ichakka va jinsiy organlarga qon beradi. 
Kapillyarlardan esa vena qon tomirlari boshlanadi. Jabralar yaqinida venalar muskulli keng 
naylarga o‘xshash venoz (ya‘ni jabra) yuraklarini hosil qiladi. Jabra yuraklarining qisqarishi 
tufayli qon jabralarga chiqariladi. Oksidlangan qon jabralardan ketuvchi qon tomirlari orqali 
yurak bo‘lmalariga kelib quyiladi. Boshoyoqlilarning vena va arteriya kapillyarlari organlarda 
bir-biri bilan tutashib ketadi. Lakunlar faqat ayrim joylarda saqlanib qolgan. Shunday qilib, 
boshoyoqlilarning qon aylanish sistemasi deyarli yopiq bo‘ladi. Qondagi gemotsianin moddasi 
misga boy bo‘lib, fiziologik jixatdan eritrotsitlarga yaqin keladi. 

---

Ayirish sistemasi 2 yoki 4 ta buyrakdan iborat. Buyraklarning ichki uchi selom 
perikardiysiga, ikkinchi uchi mantiya bo‘ shlig‘iga ochiladi. 
Nerv sistemasi. Boshoyoqlilarning markaziy nerv sistemasi juda murakkab tuzilgan. Nerv 
gangliylari juda yirik bo‘ ladi. Ularning hammasi birgalikda halqum atrofi nerv massasini hosil 
qiladi. Birmuncha tuban boshoyoqlilar (nautilus)ning markaziy nerv sistemasi uchta kalta nerv 
yoyi (halqumusti, 2 xalqumosti) ni hosil qiladi. Nerv hujayralari yonbosh nervlilar singari nerv 
yoylari ustida joylashgan. 
Sezgi organlari juda yaxshi rivojlangan. Hid bilish organlari jabralar asosida joylashgan 
osfradiylar yoki ko‘ zlar ostida joylashgan bir juft mayda hid bilish chuqurchalaridan iborat. Ular 
hidni 1,5 m masofadan sezishi mumkin. Tog‘aydan iborat bir juft statotsistlari bosh chanog‘i 
ichida joylashgan. 
Ko‘zlari murakkab tuzilgan ikkita yopiq yirik pufak shaklida bo‘ lib, ko‘z chuqurchasi 
ichida joylashgan. Chuqurcha teshikcha orqali tashqi muhit bilan bog‘langan. Ko‘z chuqurchasi 
ichki devori to‘r qavat hosil qiladi. To‘r pardaning sirtida kamalak parda joylashgan. Kamalak 
parda ko‘z chuqurchasini o‘rab oladi. Ko‘zning oldingi qismida kichik teshikcha - qorachiq, 
uning orqasida sharsimon ko‘z gavhari turadi. Ko‘zni tashqi tomonidan shoxsimon parda o‘rab 
turadi. Boshoyoqlilarning ko‘zi akkomodatsiya xususiyatiga ega. Akkomodatsiya gavharni to‘r 
qavatdan uzoklashishi yoki unga yaqinlashtirishi tufayli sodir bo‘ladi. Suvning chuqurroq 
qismida yashovchi boshoyoqlilarning har xil rangli nur taratadigan shulalanuvchi organlari — 
fotoforlari bo‘ ladi. 
Yuksak boshoyoqlilarning reflekslari juda murakkab va xilma-xil bo‘ladi. Ular avlodi 
to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladi. Tajribalar boshoyoqlilarda shartli reflekslar oson hosil bo‘lishini 
ko‘rsatdi. Masalan, osminoglar bir necha marta to‘qnash kelgan akvalangni tanigan yoki shisha 
bankaning tiqinini burab ochib, uning ichidan o‘z o‘ljasini olishni o‘rgangan. 
Jinsiy sistemasi. Boshoyoqlilar ayrim jinsli. Ayrim vakillarida jinsiy dimorfizm yaxshi 
rivojlangan, erkagi urg‘ochisiga nisbatan kichikroq bo‘ladi. Jinsiy bezlari toq bo‘lib, selomda 
joylashgan. Yetilgan jinsiy hujayralari selomda to‘ planib, jinsiy naylar orqali tashqariga 
chiqariladi. Jinsiy naylar murakkab va xilma-xil tuzilgan. Erkak karakatitsada naylar urug‘ yo‘li, 
urug‘ pufagi, spermatofor xaltasidan iborat. Bu xalta anal teshigining yon tomonidan jinsiy 
teshik bilan tashqariga ochiladi. Urug‘ hujayralari bir-biriga yopishib, umumiy paket — 
spermatofor hosil qiladi. Spermatoforlar urug‘ hujayralarining chiqishi uchun maxsus naycha 
bilan ta‘minlangan. 
Urg‘ochilarining tuxum yo‘ li kalta, jinsiy teshigi selom bo‘ shlig‘iga ochiladi. Bu bo‘ 
shliqqa 3 ta nidamental bezlar yo‘ li ham ochiladi. Bu bezlar tuxum po‘ chog‘ini hosil qiladi. 
Tuxum xujayra odatda urg‘ochisining mantiya bo‘shlig‘ida urug‘lanadi.
Erkak molluskalarning paypaslagichlaridan biri odatda boshqacha tuzilgan bo‘lib, 
kopulyativ organ vazifasini bajaradi. Erkagi paypaslagich yordamida spermatoforini 
urg‘ochisining mantiya bo‘shlig‘iga kiritib qoyadi. Argonavt erkagida jinsiy paypaslagichi 
dastlab maxsus xaltada hosil bo‘ladi. Paypaslagichning uchki qismi ipga o‘xshab 
ingichkalashgan. Uning ichi bo‘sh, asosida va uchida ikkita teshigi bo‘ ladi. Paypaslagich 
yetilgach, xalta yorilib, undan paypaslagich yoyilib chiqib, uning bo‘shlig‘i spermatoforlarga

---

to‘ladi. Shundan so‘ng paypaslagich molluska tanasidan uzilib chiqib, bir qancha vaqt erkin 
suzib yurgach, urg‘ochisi mantiya bo‘shlig‘iga o‘tadi. Frantsuz olimi J. Kyuve birinchi marta 
paypaslagichni urg‘ochi argonavt mantiya bo‘shlig‘idan topgan va unga parazit hayvon 
"gektokotil" (mingso‘ rg‘ichli) degan nom bergan. Hozir boshoyoqlilarning jinsiy paypaslagichi 
gektokotil deb ataladi
13
. 
Rivojlanishi. Boshoyoqlilarning embrional rivojlanishi tuxum ichida boradi. Tuxumdan 
chiqqan yosh molluska voyaga yetgan davriga juda o‘ xshaydi. 
Ekologiyasi. Boshoyoqlilar o‘ta sho‘rlangan ochiq dengizlarda yashaydi. Pelagik hayot 
kechiradigan torpedasimon shakldfagi turlarining yaxshi rivojlangan suzgichlari bor. Ular 
keyingi toraygan tomoni bilan oldinga suzadi. Suv tubida hayot kechiradigan boshoyoqlilar 
toshlarning orasiga kirib bekinib oladi. Osminoglar toshlar uyumidan o‘ziga pana joy quradi. 
Urg‘ochisi toshlar ostidagi kovaklarga tuxum qoyadi. Urg‘ochisida avlodi to‘g‘risida 
g‘amxo‘rlik instinkti yaxshi rivojlangan. Osminoglar pana joy qidirib, suv ostida yotgan har xil 
tashlandiq idishlar : bochkalar, qonserva bankalariga ham kirib oladi. 
Boshoyoqlilar — eng yirik umurtqasiz hayvonlar. Ular tanasi uzunligi bir necha sm dan 
18 m ga yetadi. Yangi Zelandiya qirg‘oqlari yaqinidan 900—1000 m chuqurlikdan tutilgan 
uzunqo‘lli kalmar (Archieteuthes longimana) uzunligi 19 m ga etadi.