O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

shunchalik boyib boradi
6
.
Ko‟p hujayralilarning kelib chiqishi.
Ko‘p hujayralilarni bir hujayralilardan kelib 
chiqqanligi isbot qilingan. Lekin ular bir hujayralilarning qaysi guruhidan kelib chiqqanligi 
to‘g‘risida turli fikrlar mavjud. Ko‘p hujayralilarni kelib chiqish muammosini hal etishda 
koloniya bo‘lib yashovchi hayvonlar muhim o‘rin tutadi. Ko‘p hujayralilarni volvoksga o‘xshash 
koloniyali xivchinlilardan kelib chiqqanligini ko‘pchilik olimlar tan olishadi. Koloniyali bir 
hujayralilardan ko‘p hujayralilarning paydo bo‘lishi to‘g‘risida bir qancha nazariyalar bor. 
1. Gastrey nazariyasi. 
Bu nazariyaga binoan ko‘p hujayralilarning qadimgi ajdodi 
sharsimon koloniyali hayvonlar bo‘lgan. Bu nazariyaning asoschisi E. Gekkel (1874) 
hisoblanadi. Ko‘p hujayralilar embrional rivojlanishida gastrula davrida ichki ikkinchi embrion 
varag‘ini blastula devorini blastula bo‘shlig‘iga botib kirishi - invaginatsiya natijasida hosil 
bo‘lishi bu fikrni tasdiqdaydi. Gekkel fikricha ko‘p hujayralilarning dastlabki ajdodi filogenez 
jarayonida sharsimon koloniyadan uning bir bo‘lagini ikkinchi bo‘lagi ichiga botib kirishi natija-
sida hosil bo‘lgan. Gastrula bo‘shlig‘i birlamchi ichak bo‘shlig‘iga aylangan, u og‘iz teshigi 
bilan tashqariga ochilgan. Gekkel "gastrey" deb atagan bu gipotitik organizm suvda kipriklar 
yordamida suzib yurgan, jinsiy ko‘paygan. 
2. Fagotsitella nazariyasi. 
Bu nazariyani 1886 yilda I. I. Mechnikov asoslab berdi. Tuban 
tuzilgan ko‘p hujayralilarning gastrula stadiyasi invaginatsiya yo‘li bilan emas, balki ayrim 
hujayralarning blastula bo‘ shlig‘i (blastotsel)ga ko‘chishi - immigratsiya natijasida hosil 
bo‘lgan. Keyinchalik ichki hujayralar tig‘iz joylashishi bilan birlamchi ichak bo‘shlig‘i 
gastrotsel, undan ham keyinroq birlamchi og‘iz blastopor hosil bo‘lgan. 
Mechnikov ham Gekkel singari ko‘p hujayrali hayvonlarni koloniyali bir hujayralilardan 
kelib chiqqanligini tan oladi. Lekin uning ko‘rsatishicha ichki qavat qutblardan biridagi 
hujayralarning botib kirishi bilan emas, balki hujayralarning ichki bo‘ shliqqa ko‘ chib o‘ tishi 
tufayli hosil bo‘ ladi. Hujayralarni ichki bo‘ shliqqa o‘ tishi ularni oziqni hazm qilishga 
ixtisoslashuvi bilan bog‘liq. Shuning uchun ham I. I. Mechnikov bunday hujayralarni 
fagotsitoblastlar, o‘z nazariyasini "fagotsitella" deb ataydi. Eng sodda tuzilgan ko‘p hujayralilar 
hisoblangan plastinkasimonlarning tuzilishi, ko‘pchilik g‘ovaktanlilarning embrion rivojlanishi 
bu nazariyaning to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi. 
3. A. A. Zaxvatkin nazariyasi.
Zaxvatkin
 
fikricha, E. Gekkelning "Gastreya" va I. I. 
Mechnikovning "Fagotsitella" nazariyalari ko‘p hujayralilarning kelib chiqishini aniq aks 
ettirmaydi, chunki blastula va gastrula voyaga yetgan organizmlar ajdodlari tuzilishini 
ifodalamaydi, balki turlarni tabiatda tarqalishiga imkon beruvchi erkin hayot kechiradigan 
lichinkalari hisoblanadi. Ko‘p hujayralilarni qadimgi ajdodlari koloniya bo‘lib yashashdan 
g‘ovak tanlilar va gidroid poliplar singari o‘troq hayot kechi-rishga o‘tgan hayvonlar bo‘lgan. 
Lekin bu fikr haqiqat-dan ancha yiroq deyish mumkin. Chunki hazm sistemasi rivojlanmagan va 
sodda o‘troq hayvonlardan murakkab tuzilishga ega bo‘lgan hayvonlarning kelib chiqishiga 
ishonib bo‘lmaydi. 
6
Hikmen. Roberts Keen. Larson I‘Anson. Eisanbaur Integratet Principles of ZOOLOGY