O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Odam faoliyatining hayvonlarga ta′siri. 
Odamlar qadimdan hayvonlarni ovlashgan. 
Lekin tosh va tayo‘q bilan ov qilingan davrda odam hayvonlar soniga sezilarli ta′sir 
ko‘rsatmagan. O‘qyoyning kashf etilishi va ovchilik qurollarining takomillashuvi bilan 
insonning hayvonlar soniga ta′siri ham kuchayib borgan. Ko‘p ovlanishi tufayli dastlab 
mamontlar, qora mollarning yovvoyi ajdodi yev
ropa turi
, yirik dengiz hayvoni – 
stellerov sigiri
, 
otlar ajdodi 
tarpan
va boshqa bir qancha hayvonlar butunlay qirilib ketdi. Agar 17 asrgacha 
inson aybi bilan 150 tur umurtqali hayvon yo‘qolib ketgan bo‘ lsa, 20 asr davomida bunday 
hayvonlar soni 600 dan oshdi. Insoniyat tarixi davomida yo‘q bo‘lib ketgan sutemizuvchilarning 
120 turidan 47 tasi 20 asrga to‘g‘ri keladi. Hozirgi davrda yer yuzida har bir sutka davomida 
bittadan hayvon turi yo‘qolib bormoqda. Batamom yo‘qolib ketgan hayvonlar qatoriga 20 asr 
boshlarigacha Amudaryo va Sirdaryo o‘zanlarida yastanib yotgan to‘qaylarda yashagan 
turon 
yo’lbarsini
ham kiritish mumkin. 
Odamning xo‘jalik faoliyati ta′sirida bir qancha hayvonlarning soni keskin kamayib, 
ularning qirilib ketish xavfi tug‘ilgan. Hozir Avstraliyadagi xaltali sutemizuvchilarning 35 turi 
yo‘qolib ketish xavfi ostida turibdi. Bunday hayvonlar qatoriga bir vaqtda keng tarqalgan, hozir 
esa faqat hayvonot bog‘lari va qo‘riqxonalarda saqlanib qolgan buxoro bug‘usi- xongul, zubr, 
Prjevalskiy oti, los, yo‘rg‘a tuvaloq kabi ko‘plab hayvonlarni kiritish mumkin. 
Tabiatda hayvonlar sonining keskin kamayib borishi faqat ularni ovlash yoki qirib 
yuborish bilan bog‘liq bo‘lib qolmaydi. Qo‘riq yerlarning o‘zlashtirilishi, to‘g‘on qurilib, suv 
havzalari paydo bo‘lganida daryo vodiylarining suv ostida qolib ketishi yoki daryo o‘zanlari 
qurib, to‘qaylarning yo‘qolishi, botqoqliklarning quritilishi va boshqa omillarning ta′siri tufayli 
hayvonlar yashash muhitining buzilishi ham katta ta′sir ko‘rsatadi. Masalan, cho‘ldagi qo‘riq 
yerlar o‘zlashtirilib, ekin ekiladigan bo‘lsa, cho‘l muhitida yashaydigan hayvonlar 
(kaltakesaklar, ilonlar, toshbaqalar, qushlar, yumronqoziqlar, qo‘ng‘izlar va boshqalar) yangi 
muhitga dosh berolmasdan qirilib ketadi, boshqalari yangi joyga ko‘ chib o‘tishadi. Shuning 
bilan birga yangi o‘zlashtirilgan yerda birmuncha nam sharoitda yashashga va yashil o‘simliklar 
bilan oziqlanadigan umurtqasiz hayvonlar (shiralar, qandalalar, kapalaklar qurtlari va boshqa 
hasharotlar) soni tez ortib boradi.
 
Hayvonlarga qishloq xo‘ jalik zararkunandalariga va ekinlarning kasalliklariga qarshi 
qo‘llaniladigan kimyoviy moddalar ham katta ta′sir ko‘rsatadi. Zaharli moddalar o‘simlik 
to‘qimalaridan o‘txo‘r hayvonlarga va ulardan yirtqich yoki etxo‘r hayvonlarga o‘tib, ularni 
o‘ldirishi mumkin.
Tabiiy muhitning sanoat chiqindilari, suv havzalarini dalalardan oqib keladigan kimyoviy 
moddalar, dengiz va okean suvlarini neft mahsulotlari bilan
 
ifloslanishi hayvonot dunyosiga 
ayniqsa katta salbiy ta′sir ko‘rsatadi. Yirik tankerlar halokatga uchrab, neftning suvga to‘kilishi 

---

suv hayvonlarini (sutemizuvchilar, qushlar, baliqlar, umurtqasizlar)ni yoppasiga qirilib ketishiga 
olib kelishi mumkin
2
.