O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Harakatlanish organlari. 
Ko‘pchilik hayvonlarda maxsus harakatlanish organlari 
rivojlangan. Bir hujayralilarda harakalanish funksiyasuini sitoplazma o‘simtasidan hosil bo‘lgan 
soxta oyoqlar, xivchinlar yoki kipriklar bajaradi. Tuban ko‘p hujayralilarda maxsus harakatlanish 
organlari bo‘lmaydi. Ular tanani bukilib yozilishi yoki qisqarib cho‘zilishi orqali harakat qiladi. 
Ko‘p hujayralilarda maxsus harakatlanish organlari dastlab halqali chuvalchanglarda paydo 
bo‘lgan parapodiylardan iborat. 
Parapodiylar
har bir tana bo‘g‘mida bir juftdan joylashgan tana 
o‘ simtalari hisoblanadi. Evolyutsiya jarayonida harakatlanish organlari ham takomillashib, 
tayanch- harakat sistemasini hosil qiladi. Hayvonlarning quruqlikda yashashga o‘tishi bilan 
yangi tipdagi tayanch-harakat sistemasi paydo bo‘ladi. Bu sistema tanani yer ustida ko‘tarib 
turuvchi tayanch organ ham hisoblanadi. 
Hayvonlarning harakatlanishi qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan muskul to‘qimasi bilan 
bog‘liq. Bir hujayralilar xivchinlari yoki kipriklari qisqaruvchi muskul tolalari bilan bog‘langan. 
Tuban ko‘p hujayralilarda maxsus muskul hujayralari bo‘shliqichlilar ektodermasida, to‘garak 
va halqali chuvalchanglar epiteliysi ostida bir yoki ikki qavat bo‘lib joylashgan. Hayvonlarni 
qurukdikka yashashga o‘ tishi bilan tayanch- harakat sistemasining tuzilishi murakkablashib 
boradi. Muskullar harakat organlari atrofiga to‘planib, ularning qisqarish kuchi oshadi. Harakat 
organlari bilan birga tayanch organlari ham rivojlanadi. umurtqasizlarda qattiq xitin qoplag‘ich, 
umurtqalilarda esa suyak bajaradi. 
Sezish.
Ko‘ pchilik hayvonlar faol oziq qidiradi va o‘zini himoya qiladi. Nerv sistemasi 
hayvonlarni tashqi muhit sharoitiga moslashuviga, binobarin ularni yashab qolishiga imkon 
beradi. Bu funksiyani nerv hujayralari va sezgi organlari bajaradi. Tuban ko‘p hujayralilarda 
nerv hujayralari tarqoq joylashgan, ya‘ni markazlashmagan bo‘ladi. Evolyutsiya jarayonida tana 

---

tuzilishini murakkablashuvi va hayvonlar harakatchanligi ortishi bilan nerv sistemasi ham 
murakkablashib boradi. Birmuncha sodda tuzilgan ko‘p hujayralilar nerv sistemasi tana oldingi 
qismida joylashgan nerv tugunlari va ulardan tana boylab oldinga va orqaga ketuvchi nerv 
stvollaridan iborat. Halqali chuvalchanglar va Bo‘g‘imoyoqlilar markaziy nerv sistemasi 
halqumusti nerv tuguni va qorin nerv zanjirini hosil qiladi. Umurtqalilar markaziy nerv sistemasi 
bosh va orqa miyadan iborat. 
Bir hujayralilar suvning tarkibiga va haroratiga ta‘sirchan bo‘ladi. Ayrim yashil 
xivchinlilarda yorug‘likka sezgir qizil pigment ko‘zcha bo‘ladi. Birmuncha murakkab tuzilgan 
hayvonlarda ko‘rish, eshitish, ta‘m bilish, hid bilish, tuyg‘u organlari rivojlangan. Sezgi 
organlari xilma-xil tuzilgan va tananing turli qismlarida joylashgan bo‘lishi mumkin.