|
kloakani
hosil qiladi. Orqa ichakda odatda rektal bezlar bor. Orqa ichak
ham oldingi ichak kabi ektodermadan kelib chiqqan. Orqa ichakning funktsiyalari to‘g‘risida
keyinroq bayon qilinadi.
Hasharotlar juda xilma-xil oziqlanadi. Ular orasida faqat o‘simlikxo‘r fitofaglar, yirtqich
zoofaglar, hayvonlar murdasi bilan oziqlanadigan nekrofaglar, go‘nfxo‘r koprofaglar, organik
qoldiqlar bilan oziqlanadigan saprofaglar, hatto pat, soch, mum, shox kabi boshqa hayvonlar o‘
zlashtirolmaydigan oziqqa moslashgan keratofaglar, har xil oziqlanadigan polifaglar bor.
Nafas olish sistemasi. Ko‘pchilik hasharotlarning yaxshi rivojlangan traxeyalar sistemasi
bo‘ladi. Faqat tuban hasharotlar tana qoplag‘ichi orqali nafas oladi. Traxeyalar tana ikki yonida
o‘ rta va orqa ko‘ krak, 8 ta qorin bo‘ g‘imlarida joylashgan
stigmalar -
nafas olish teshiklaridan
boshlanadi. Stigmalar 10 juftga yaqin; ochib va yopib turuvchi maxsus moslama bilan
ta‘minlangan. Stigmalar teshigi tanaga ko‘ndalang joylashgan yo‘g‘on traxeya naylariga
ochiladi. Bu naylar tana boylab o‘tuvchi ikkita asosiy traxeyalar orqali o‘zaro tutashgan. Asosiy
traxeyalardan birmuncha ingichkaroq naylar boshlanadi: Ular ham ko‘p marta shoxlanib, yanada
ingichka naylarni hosil qiladi. Naylar uchki hujayralar bilan tamom bo‘ladi. Traxeyalar ayrim
hujayralarning ichiga ham kiradi. Yaxshi uchadigan pardaqanotlilar va pashshalar qorin bo‘
shlig‘ida havo xaltachalari bo‘ladi. Xaltachalar hasharotlar tanasi solishtirma og‘irligini
kamaytiradi; traxeyalarda havo almashinishiga yordam beradi. Stigmalarning yopuvchi apparati
nafas olish jarayonida suv bug‘lanishini keskin kamayadi. Kislorod diffuziyasi havoga nisbatan
yuqori bo‘ lishi tufayli stigmalar qisqa muddatga ochilganida ham bu gaz traxeyalarga kirishga
ulguradi; suv bug‘i esa traxeyalardan chiqib ketmaydi. Traxeya naylari ichki yuzasi spiral xitin
yo‘g‘onlashuv bilan qoplangan.
Nam joylarda hayot kechiradigan, kam harakat hasharotlarning stigmalari doimo ochiq,
gaz almashinuvi passiv, ya‘ni diffuziya orqali sodir bo‘ ladi. Faol hayot kechiradigan
hasharotlarning traxeyalarida gaz almashinuvi qorin bo‘limining siqilishi va bo‘ shashi orqali
sodir bo‘ladi. Nafas olish tezligi hasharot turi, fiziologik holati va muhit sharoitiga bog‘liq.
Masalan, asalari tinch holatda bir daqiqada 40 marta, harakatlanganida 120 marta nafas oladi.
Suvda yashovchi hasharotlarni nafas olish xususiyatlariga ko‘ra ikki guruhga, ya′ni suvda
yashabsharotlar, atmosfera havosidan (suv qandalalari, suv qo‘ng‘izlari, chivinlar lichinkasi)
yoki suvda erigan kislorod bilan (ninachilar, buloqchilar, kunliklar lichinkasi) nafas oladi.
Atmosfera havosidan nafas oladigan hasharotlar havo saqlovchi bo‘shliqlar, tuklar, havo
o‘tkazish naylari yoki boshqa moslamalarga ega. Suv chayonchalari qornining uchki qismidagi
uzun o‘simtasi havo o‘tkazish naychasi hisoblanadi. Suv chayoni nafas olishi uchun dum
o‘simtasini suvdan chiqarishi kifoya qiladdi. Suv qo‘ng‘izlarining nafas olish teshiklari qorin
bo‘limi orqa tomonida, ya‘ni elitrasi (ust qanoti) ostida joylashgan. Elitra tanaga zich
yopishmasdan uning ostida havo kamerasi hosil bo‘ladi. Qo‘ng‘iz suv yuzasiga ko‘tarilib,
qornining keyingi uchini suvdan chiqaradi va elitrasi ostiga havo to‘ldirib oladi.
Suvda yashovchi kunliklar, buloqchilar, ninachilarning lichinkalari traxeya jabralar
yordamida suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Ularning tashki nafas olish teshigi
rivojlanmagan; traxeya sistemasi yopiq bo‘ladi. Traxeya jabralari lichinkalarning qorin bo‘limida
joylashgan ipsimon yoki bargsimon yupqa devorli o‘simtalardan iborat. Traxeyalar ana shu
o‘simtalar ichida joylashgan. Kunliklar lichinkasining traxeya jabralari plastinka shaklida bo‘lib,
lokomotor organlar vazifasini ham bajaradi. Bentosda yashaydigan kunliklar va buloqchilar
lichinkalarining traxeya jabralari ipsimon shaklda bo‘ladi. Ular voyaga etib, quruqlikka
chiqayotgan davrda traxeya jabralari yo‘qolib, tashki nafas olish teshiklari paydo bo‘ladi. Buning
natijasida yopiq traxeyalar sistemasi ochiq sistemaga aylanadi. Ayrim hasharotlar, masalan,
lyutka ninachilari va boshqa ba‘zi chivinlarning suvdagi lichinkalarida traxeya sistemasi
rivojlanmagan.
Qon aylanish sistemasi. Traxeya sistemasining murakkablashuvi qon aylanish
sistemasining soddalashuviga olib keladi. Qon aylanish sistemasi faqat yurak va undan
chiqadigan kalta aorta qrn tomiridan iborat, gemolimfa tana bo‘shlig‘ida aylanadi.
Hasharotlarning yuragi uzun nayga o‘xshash; qorin bo‘limining orqasida joylashgan. Yurakning
keyingi uchi berk, ichki bo‘ shlig‘i ko‘ndalang to‘siqdar bilan bir necha bo‘lmalarga bo‘lingan.
Ko‘pchilik hasharotlarda bunday bo‘lmalarning soni 8 ta bo‘ladi. Har bir bo‘lmaning yon
tomonida ikkitadan klapanli teshikchalari (ostiylar) bor. Aorta bosh yaqinida tana bo‘shlig‘iga
ochiladi; gemolimfa aortadan ana shu bo‘shliqqa kelib tushadi. Yurakni yurakoldi sinusi o‘rab
turadi. Bu sinus tana bo‘shlig‘idan mayda teshikchali yupqa diafragma parda orqali ajralib
turadi.
Yurakning ostida diafragmaga qanotsimon muskullarning uchi kelib tutashgan. Yurak
elastik tolalar yordamida qorin tergitlarida osilib turadi. Ko‘pchilik hasharotlarda xuddi shunday
diafragma parda ichakning ostida ham bo‘ladi. Qanotsimon muskullar qisqarganida diafragma
pastga tortiladi, yurakoldi sinusi kengayib, gemolimfa bilan to‘ladi. Gemolimfa ostiylar orqali
yurak bo‘shlig‘iga o‘tadi. Yurak devoridagi muskullarning to‘lqinsimon qisqarishi natijasida qon
yurakdan aortaga chiqib, bosh yaqinida tana bo‘shlig‘iga quyiladi. Ichak ostidagi diafragma
muskullari qisqarganida gemolimfa tana bo‘shlig‘i oldingi tomonidan keyingi tomoniga oqadi.
Qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan maxsus qo‘shimcha ampulalar gemolimfani oyoq, qanot va
moylovlar bo‘shlig‘ida ham aylanishiga yordam beradi. Yurakning qisqarish tezligi - puls
hasharotlar turiga va fiziologik holatiga bog‘liq. Masalan, arvoh kapalak (
Do'stlaringiz bilan baham: |
