O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Jinsiy sistemasi.
Ko‘poyoqlilar- ayrim jinsli. Ko‘pchilik turlarining jinsiy bezlari toq, 
tuban tuzilgan ayrim vakillari (pauropadalar)da juft bo‘ladi. Jinsiy teshigi ikkinchi tana 
bo‘g‘imida ochiladi. Laboyoqlilar jinsiy bezlari yo‘li anal teshigi oldidagi bo‘g‘imda joy-
lashgan. Erkaklarining ana shu bo‘g‘imidagi oyoqlari kuyikish organlar- 
gonopodlarga
aylanadi. Ko‘pchilik ko‘poyokdilarda kuyikish organi bo‘lmaydi. Erkaklari urug‘ xujayralarini 
bir tomchi suyuqlikka yoki spermatoforga qoyadi. Urg‘ochilari esa bu urug‘larni jinsiy bezi 
yo‘liga kiritib oladi. Urug‘langan tuxumlarini tuproqdagi chuqurchalarga qoyadi. Ayrim 
ko‘poyoqlilar (kostyanka)ning urg‘ochisi tuxumlarini o‘z tanasi bilan o‘rab oladi. 
Rivojlanishi.
Ko‘poyoqlilarning tuxumi sariqdikka boy bo‘lganidan maydalanish to‘ la 
bo‘ lmasdan tuxumning sirtida boradi. Postembrional rivojlanishi esa bir necha xil bo‘ladi. Bir 
qancha laboyoqlilar (geofillar, skolopendralar) tuxumidan oyoqlari va tana bo‘g‘imlari to‘la 
rivojlangan, voyaga yetgan davriga o‘xshash yosh hayvon chiqadi. Bu o‘zgarishsiz, ya‘ni 
bevosita rivojlanishdir. Ikkinchi xil rivojlanish- anamorfoz ayrim laboyoqlilar va ikki 
juftoyoqlilar uchun xos bo‘ladi. Anamorfozda tuxumdan chiqqan yosh hayvonning tana 

---

bo‘g‘imlari to‘liq bo‘lmaydi. Postembrional rivojlanish davomida har bir tullashdan keyin 
tananing keyingi uchiga yana bitta bo‘g‘im qo‘shilib boradi. Yangi bo‘g‘imlar telson oldida 
joylashgan o‘sish zonasi hisobidan hosil bo‘ladi. 
Ko‘poyoqlilar 10000 dan ko‘proq, faqat quruqdikda yashaydigan, tanasi uzun 
chuvalchangsimon hayvonlarni o‘z ichiga oladi. Ular, asosan kechasi faol hayot kechiradi. 
Kunduzi toshlar, daraxt po‘stlog‘i va boshqa narsalar ostiga yashirinib oladi. Eng yirik 
kivsyaklar va skolopendralar tropik mamlakatlarda tarqalgan bo‘lib, uzunligi 28 sm ga yetadi. 
Hamma ko‘poyoqlilar yirtqich hayvonlar, mayda hasharotlar, chuvalchanglar va boshqa tuproq 
hayvonlari bilan oziqdanadi. Ular orasida ayrim turlari zararkunanda hisoblanadi. 
Ko‘poyoqlilar simfillar, paurodalar, ikki juftoyoqlilar, laboyoqlilar kenja sinflarga ajratiladi.