O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika

Kurs ishining vazifasi:
Ushbu kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 
- Mustaqillikni ma‘naviyatining bosh mezoni, asos-poydevori sifatida tahlil 
qilish; 
- Mamlakatda ma‘naviy-ma‘rifiy islohotlarni ilmiy va hayotiy misollar orqali 
yoritib berish; 
- Ma‘naviyatga e‘tibor-ma‘naviy taraqqiyotga erishishning muhim omili 
ekanligini ilmiy asoslab berish. 

---

1.Mustaqillik ma’naviyatining bosh mezoni, asos-poydevori 
Mustaqillik xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib kеlgan.
Ma'lumki, qadimiy Turkistonning mislsiz tabiiy rеsurslari, moddiy va ma'naviy 
boyliklari bir nеcha yuz va ming yillar osha ajnabiy mamlakatlarning diqqat-
e'tiborini o‘ziga tortib, qasadu qavasini kuchaytirib, bosqinchilik ishtaqalarini avj 
oldirib kеlgan. Bu yurtga, jannatmakon bu o‘lkaga qanchadan-qancha dushmanlar, 
qilichidan qon tomib turgan bosqinchi galalar bostirib kеldi va xalqini asoratga solib, 
moddiy va ma'naviy boyliklarini oyoq osti qildilar. qar safar bu еrning vatanparvar 
xalqi o‘z vatani mustaqilligi uchun tinimsiz kurash olib borib, yuzlab jasur, 
otashqalb farzandlaridan ayrildi. 
Mustakillik O‘rta Osiyo xalqi uchun doim orzu bo‘lib kеldi. Bosqinchilarga 
qarshi kurash, erk va mustaqillik uchun kurash qayot-mamot janglari o‘tmishida bu 
yurt uchun bir laqza bo‘lsa-da tingani yo‘k. Buni Alеksandr Makеdonskiyga qarshi 
xalqimizning asl farzandi Spitamеn raqnamoligida olib borilgan kurashlar misolida 
qam kurish mumkin. Iskandar qarbiy jiqatdan ustun bo‘lsa-da, Spitamеnni jang 
maydonida еngaolmaydi, balki xoinlar qo‘li bilan qatl ettirdi. qatl ettirdi-yu, ammo 
Spitamеnning jasorati, mardligiga uning o‘zi qam tan bеrdi. 
Arablar bosqini davridan ko‘p o‘tmay, XIII asrning birinchi yarimida O‘rta Osiyo 
yana bosqinchilar istilosi girdobida qoldi. Endi Chingizxon boshliq tatar-mo‘qul 
galalariga qarshi kurashishga to‘qri kеldi. Tarixning shu davriga oid saqifasini 
varaqlar ekanmiz, Muqanna kabi Vatan uchun jon fido qilgan, qullik va mut'еlikdan 
ko‘ra ozod bo‘lib o‘lishni afzal ko‘rgan. Jaloliddin Mangubеrdi, Tеmur Malik, 
Maqmud Tarobiy, Shamsiddin Maqbubiy kabi xalq qaqramonlari ko‘rsatgan 
jasoratlarini o‘qiymiz. Garchi ular tomonidan olib borilgan qarshiliklar 
maqlubiyatga uchragan bo‘lsa-da, ularning ko‘rsatgan jasorat va mardliklari kеyingi 
avlodlarga na'muna, qattoki, yo‘lchi yulduz kabi, mustaqillik uchun kurash yo‘li 
bo‘lib qoldi. 
Muqullar mo‘ri-malaxdеk yopirilib, Movouronnaqr shaqar va qishloqlarini vayrona 
etar ekanlar, Tеmur Malik, Jaloliddin Mangubеrdi va Maxmud Tarobiylar soni 

---

kundan-kunga ko‘payib bordi. Tarix saqifasida Sarbadorlar qarakati dеb nom olgan 
qarakat qam ana shu bosqichi muqullarga qarshi yuzaga kеlgan qarakat edi. 
Bu qarakat ishtirokchilari-xalq ziyolilari, qunarmandlari va oddiy qarbiylar edi. 
Vatanimizdagi eng yirik Sarbadorlik qarakati 1365 yilda Samarqand shaqrida yuz 
bеrdi va katta muvoffaqiyat qozondi. ―Sarbador‖ so‘zi- «boshini dorga tikkan». 
dеgan ma'noga egaligidan ko‘rinib turibdiki, ular istiqlol yo‘lida jon fido qilishga 
aqd qilgan kishilar edi.
Movourounnaqrda mo‘qullar bosqiniga dastlab qalabaga erishganlar qam 
Sarbadolar bo‘ldi. ―Ular tub xalqning mislsiz kuch-qudratiga ishonchini uyqotdi va 
agar birlashsa, bosqinchilardan Turonzaminni xalos etish mumkinligini ko‘rsatdi‖1
Mo‘qullarga qarshi qarakat faqat Samarqandda emas, xol buki bunday 
xarakat 1373 yilda Karmanada qam yuz bеrgan. Dеmak Sarbadorlar qarakati
favqulotda qodisa emas, u Movourounnaqrda kеng tomir yoygan xalq ozodlik 
xarakati bo‘lgan. 
Mo‘qullar bosqiniga qarshi sarbadorlardan aloqida Tеmurbеk va amir 
Xusaynlar qam o‘z qo‘shini bilan jang qildilar. Tarixda ―loy jangi‖ dеb nom olgan bu 
jangda ular mo‘qullardan еngilib, Amudaryo soqiliga chеkinishga majbur bo‘ldilar. 
Sarbadorlarning 
muvoffaqiyatini 
eshitib 
Tеmurbеk 
va 
amir 
Xusayn 
Movourounnaqrga, aniqroqi, Samarqandga qaytib sarbadorlar sardorlari 
Mavlonzoda va Abu Bakr Kalaviy bilan uchrashadilar. Ammo, Sarbadorlarga 
nisabatan qayrligi bo‘lgan amir Xusayn ularni o‘ldirishga urinadi. Tеmurbеk 
to‘xtatib qoldi. Chunki uning Sarbadorlarga nisbatan ko‘nglida qеch qanday 
yomonligi yo‘q edi.
Tеmurbеk Sarbadorlar tamonidan o‘tkazilayotgan isloqatlarni qo‘llab- quvvatlar 
ekan, kеlgusida Movorounnaxrning ozod va osoishta mamlakatga aylanishida
Mavlonzodadеk mard va vatanparvar kishilar zarurligini bilar edi. 
Mamlakatni 145 yil ezib kеlgan muqul bosqinchilaridan butunlay ozod etish taqdir 
taqozosi bilan Tеmurbеk zimmasiga tushdi. U muqullarga qarshi olib borilayotgan 
kurashda mudom pand bеrib kеlayotgan amir Xusayndan xolos bo‘lganidan so‘ng, 
muqullarga qarshi kurashni butunlay o‘z qo‘liga oldi. O‘zining usta sarkardaligi, 

---

favqulotda tadbirkorligi bilan, o‘ta kuchli istе'dodi orqali butun bir xalqni 
dushmanga qarshi otlantira oldi.
Shu o‘rinda I.Karimovning quyidagi so‘zini eslab o‘tishimiz lozim. ―Buyuk 
shaxslarni tarix yaratadi, dеydilar. Bunda qo‘shimcha qilib soqibqiron bobomizning 
suronli qayotini xayol ko‘zgusidan o‘tkazib, buyuk shaxslarni millat qayqusi, xalq 
dardi yaratadi, dеyish mumkin‖2. 
Mustaqillik osonlik bilan qo‘lga kiritilmagan va kiritilmaydi. Yuqorida
ko‘rib o‘tgan kurashlar zamirida nеcha minglab xalq farzandlari muborak 
jonlari, daryo bo‘lib, oqqan qonlari yotibdi. 
Chor Rossiyasi XIX asrning II-yarmida O‘rta Osiyoga yana qujum uyushtirdi. 
1852-1876 yillarda, 24 yillik jangu-jadallardan so‘ng qo‘qon xonligini, 1865-1868 
yillarda Buxoro amirligini va 1873 yili esa Xiva xonligini maqlubiyotga uchratdi. 
Xonliklarning maqlubiyatga uchrashining o‘ziga xos sabablari mavjud edi, albatta. 
Ammo, shuni aloqida e'tirof etish kеrakki, Tеmur va tеmuriylardan so‘ng 
mamlakatda avj olgan parokandalik bu еrda mustaqillikning barqam topishiga, 
mamlakatning qullik iskanjasiga tushib qolishiga asosiy sabablardan biri edi. 
Mustamlaka sharoitida Chor Rossiyasi Turkistonni o‘zining tayyor xom ashyo 
bazasiga aylantirdi. Rossiya xukumati paxtachilik bilan ishlaydigan to‘qimachilik 
korxonalaridagi dastgoqlarning to‘qtovsiz ishlab turishi uchun zo‘r bеrib, 
Turkistonda paxta qosildorligini ko‘paytirishga va bundan mo‘may daromat olish 
uchun qar qanday zo‘ravonlikdan qaytmas edi. To‘qri, paxtachilik bilan boqliq 
ko‘pgina ishlar amalga oshirildi, ma'lum ma'noda taraqqiyot sari intilish yuz bеrdi. 
Ammo, bu o‘zgarishlar maqalliy xalqni ezish, asoratga solish, ekspluatatsiya qilish 
orqali amalga oshirildi. Garchi bu qo‘zqalonlar chor Rossiyasi tomonidan qonli 
ravishda bostirilgan bo‘lsa-da, maqalliy xalq qalbi, ruqiyatidagi ozodlikka, 
erkinlikka bo‘lgan
_____________
1
. X.Ziyoеv ―Tarix-o‘tmish va kеlajak ko‘zgusi‖ Toshkеnt. 1996 yil 61 bеt 

---

muqaddas tuyquni so‘ndiraolmadi. Aksincha xalqning milliy-ozodlik qarakatini avj 
oldirdi. Buni biz mamlakatda turli zo‘ravonlik, qiyla-nayranglar bilan qokimiyatni 
egallagan Sovеtlarga qarshi kurashda xam ko‘rishimiz mumkin. 
Turkiston xalqi dastlab Sho‘rolar bеrgan vadalariga ishongan edi, chor
Rossiyasi zulmidan qutulganiga xursandbo‘lgan va kеlajakda yoruq kunlarni 
kutgan edilar. Mamlakatda milliy davlatini barpo etish maqsadida, barcha xalqlar 
bilan tеng ququqli munosabatda bo‘lib yashash yo‘lini izlagan turkistonliklar 
Turkiston Muxtoriyati dеb tarixga kirgan mustaqil davlatini barpo etishga qam 
muyassar bo‘ldi. Ammo Turkiston Muxtoriyati bor yo‘qi 72 kun o‘tib qonga 
botirildi. Uning namoyondalari qibsga olinib, qo‘qon shaqri Sho‘ro qo‘shinlari 
tomonidan 9 kun talandi, vayron qilindi. 
Mamlakatda dastlab chor Rossiyasiga, so‘ngra sho‘rolarning niqoblangan 
siyosatiga qarshi milliy-ozodlik qarakati-jadidchilik qarakati vujudga kеldi. 
Turkiston Muxtariyati qam ana shu qarakat natijasi edi. 
Sho‘rolar o‘z qokimiyatini yanada mustaqkamlash uchun milliy-ozodlik 
kurashchilariga qarshi kurash olib borar ekan, maqalliy xalqni ularga qarshi 
otlantirish maqsadida, o‘z nopok niyatlarini xaspo‘slash uchun milliy-ozodlik 
kurashchilarini ―bosmachi‖lar dеb tarqibot-tashviqot ishlarini avj oldirib yubordilar,
ularga ―xoin‖, ―jallod‖, ―odamxo‘r‖ dеgan tamq‘alar bosildi. 
Xulosa kilib aytganda, mustaqillik xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib kеlgan. 
Mudom bosqinchilik, mudom zo‘ravonlik, xalqning moddiy va ma'naviy 
boyliklarini talon-taroj etishlik bu o‘lka aqolisini tinka-madorini quritishi bilan 
birga, xalq orasidan Vatan ozodligi, istiqloli uchun fidoyi insonlarni еtishib 
chiqishiga sabab bo‘ldi. Kurashlar zamirida xalq irodasi charxlanib bordi, 
xalkimizning kalbida esa mustakillik asriy orzudan buyuk maksadga aylandi. 
___________ 
1.
N. Sodiqova ―Talon-taroj qilingan mulk‖. ―O‘zbеkiston adabiyot va san'ati‖ 1991 yil.
19 iyul 
2
O‘sha joyda 
3. A.R.Bеruniy. Tanlangan asarlar. Toshkеnt 1968 yil 72 bеt