O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi) bo‘lim

II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARSINI AQLIY TARBIYALASH SHAKLI MAQSAD VA VAZIFALAR MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING AQLIY RIVOJLANI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari
Tabiat bilan tanishtirishning bolalarni aqliy jihatdan o'sishiga ta'siri kattadir. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni tabiat bilan tanishishda ta'limtarbiya jarayonida ularning ongida atrofni o'rab olgan dunyo haqida hissiy tajribaga asoslangan aniq bilimlar hosil qilish muhimdir. Haqiqatni to'g'ri aks ettiruvchi bilimlar berilmasa, bolalarda tabiat haqida noto'g'ri tushunchalar hosil bo'ladi.
Noto'g'ri tushunchalarni tuzatish yangi tushunchalar hosil qilishga nisbatan ancha qiyinroqdir. Shuning uchun bolalarda maktabgacha ta'lim yoshidanoq, his qilish, qabul qilib olish va zehniy rivojlanish tajribalariga asoslangan holda tabiat haqida ilmiy dunyoqarashlarning shakllanishi juda muhimdir.
I.P.Pavlov ta'limotiga ko'ra, insonning tabiatdagi narsa va hodisalardan olayotgan ta'siri birinchi signal sistemasini, ularni ifodalovchi so'z esa, ikkinchi signal sistemasini hosil qiladi. Bilishning hissiy tomoni birinchi signal sistemasi bilan bog'liq, bu ko'rgazmali, obrazli tafakkurga asoslangan bo'lib, miya po'stlog'idagi muvaffaqiyatli bog'lanishni o'z ichiga oladi, ya'ni tashqi dunyodagi narsa va hodisaiarni sezishda, idrok qilishda va tasavvurda bevosita aks etadi. Bilimning ratsional tomoni, abstrakt tafakkur, ya'ni tushunchalarning hosil bo'lish jarayoni ikkinchi signal sistemasi bilan bog'liqdir.
Ikkinchi signal sistemasi tashqi dunyo bilan faqat birinchi signal sistemasi orqali aloqa olib boradi, shuning uchun tafakkur sezgi va idroksiz bo'lishi, biron narsa haqida aniq tasawurga ega bo'lmay turib tushuncha hosil qilinishi mumkin emas.
«Hissiy bilimning fiziologik asosi — ko'rish, eshitish, hid bilish, teri, harakatlantiruvchi va boshqa analizatorlarning birgalikdagi faoliyatidir» — degan edi I.P.Pavlov. O'zlashtirishda qancha ko'p analizatorlar birgalikda ishtirok etsa, tasawur va tushuncha shunchalik aniq, boy va ma'noli bo'ladi. Demak, bolalarni tabiat bilan tanishtirish asosiga birinchi navbatda ko'rgazmalilikni qo'yish kerak, ya'ni narsa va hodisalar ularning sezgi a'zolariga bevosita ta'sir etishi, bolalar narsalarni ko'rib, qo'l bilan ushlab ko'rishlari, eshitib, hidlab ko'rishlari, ta'mini tatib ko'rishlari, ya'ni ularning xususiyatlarini seza bilish imkoniyatlariga ega bo'lishlari shart.
Uyda, sayrda, o'yinlarda va mehnatda, tabiatdagi narsa va hodisaiarni bolalarga ta'sir etishi natijasida ularda seza bilish tajribalari to'planib boradi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bog'chaga ketayotganlarida ko'chadagi obhavo sharoiti (sovuq, issiq, iliq va namlik) ni seza oladilar.
Qo'llarini yuvganlarida, cho'milish vaqtida, o'yinlarda suvning xususiyatlarini (sovuqligi, iliqligi, sachrashi, toshlarning suvda cho'kishi yoki yog'ochning suzib yurishi) ni payqay oladilar. Hayvonlarni parvarish qilishda esa ularning harakatlarini, odatlarini bilib oladilar.
Aqliy tarbiya - bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta'sir ko'rsatish. U yosh avlodning insoniyat to'plagan bilimlar, malaka va ko'nikmalarda, qoidalarda o'z ifodasini topgan ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashning rejali jarayoni sifatida ro'y beradi.
Bu ta'sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta'minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni o'z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy rivojlanishi bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida namoyon bo'Iadi. Ular aqliy faoliyatning jo'shqinligida, mustaqil ijodiy bilishga intilishda o'z ifodasini topadi. Bolani maktab ta'limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko'nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o'qishlari uchun bo'lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo'lib xizmat qiladi. Odamning aqliy faoliyati - bu umumiy ham maxsus aqliy ha- rakatlar xilma-xil sistemalarining katta miqdoridir. Ko'pgina vazifalarni hal etishda qo'llaniladigan keng ko'lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa, muhimdir. Bunday harakatlarga tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi.
Bolani maktab ta'limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko'nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o'qishlari uchun bo'lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo'lib xizmat qiladi. Odamning aqliy faoliyati - bu umumiy ham maxsus aqliy ha- rakatlar xilma-xil sistemalarining katta miqdoridir. Ko'pgina vazifalarni hal etishda qo'llaniladigan keng ko'lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa, muhimdir.
Bunday harakatlarga tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojlanishini ta'minlaydi. Aqliy faoliyatning moslashuvchanligi va jo'shqinligini, hodisalarni xilma- xil aloqalar va munosabatlarda ko'ra bilishni shakllantirish- ga yordam beradi. «Aqliy mehnat madaniyati» tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o'rtaga qo'yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil amalga oshirish natijalarini baholash mahorati kiradi.
Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va ko'nikmalarini, kitob bilan ishlash ko'nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish usullari va metodlarini, turli yordam- chi vositalardan foydalanish bilan ham bog'liqdir. Aqliy tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbi- yalashni tashkil etishda hisobga olish lozim bo'lgan bir qancha vazifalarni o'z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat. Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada rivojlanganligini bolaning aqliy ko'rsatkichining yuqoriligida ko'rish mumkin.
Tabiatga ekskursiyalar axloqiy fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi. Yangi, qiziqarli bilim va amaliy faoliyat bilan tanishish imkoniyati - bularning barchasi bolalarda quvonchli tajribalarni keltirib chiqaradi, ularni birlashtiradi va jamoaviy munosabatlarni rivojlantirishga foydali ta'sir ko'rsatadi. Boshqa sinflarda bo'lgani kabi, ekskursiyada ham o'z ishtirokchilarini intizomga bo'ysunadigan xatti-harakatlar qoidalari mavjud.
Turli xil vazifalarni bajarish (masalan, qushlarni boqish uchun begona o'tlar urug'ini yig'ish) berilgan ish uchun mas'uliyat hissini rivojlantiradi, o'rtoqlar bilan kelishilgan harakatlarni, aniqlik, aniqlik, ehtiyotkorlikni talab qiladi. O'qituvchi tabiiy va maxsus yaratilgan vaziyatlardan foydalanib, maktabgacha yoshdagi bolalarni adolat, xayrixohlik va bir-birlarini hurmat qilishga o'rgatadi.
U bolalarni o'rtoqlarining javoblarini baholashga jalb qiladi, yutuqlarni sezishni, ular bilan quvonishni, muvaffaqiyatsizliklarga hamdard bo'lishni o'rgatadi. Agar guruh turli yoshda bo'lsa, u holda o'qituvchi yoshi kattaroq o'quvchilarni yoshi kattalarga g'amxo'rlik qilishga undaydi (topshiriqni bajarishda yordam bering, predmetlarni kuzatishda oldinga o'ting). Guruhga qaytayotganda katta yoshdagi bolalarni, ayniqsa o'g'il bolalarni, shuningdek, to'plangan materiallarni olib o'tishga taklif qilish mumkin.
Aqliy va axloqiy tarbiya estetik rivojlanish bilan ajralmas birlikda amalga oshiriladi. Ranglar va soyalar, tovushlar, shakllar, chiziqlar, ularning kombinatsiyasi, dinamikligi, o'zgaruvchanligi, ritmining mo'lligi va xilma-xilligi mos keladigan estetik tuyg'u va tajribalarni uyg'otadi. Ekskursiyalarni tayyorlash va o'tkazish paytida belgilanadigan va amalga oshiriladigan o'quv-tarbiyaviy vazifalar majmuasida bolalarning tabiat go'zalligini ko'rish va tushunishga, undan zavq olishga, o'z taassurotlarini turli badiiy turlarda etkazishga o'rgatish markaziy vazifalardan biridir. tadbirlar (rasm, so'z, qo'shiq va boshqalar).
Ekologik ekskursiya bolalar tomonidan tabiat dunyosidagi turli xil biosenologik aloqalarni rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu muammoni hal qilish uchun biz bolalar bilan bog'ga, o'tloqqa va to'g'ridan-to'g'ri joylarda, yovvoyi tabiat ob'ektlarini kuzatish orqali ekskursiyalar o'tkazdik, ular o'rtasida turli xil aloqalar o'rnatdik, masalan, hasharotlar o'simliksiz yashay olmaydi, oziqlanmaydi ularning nektarida, lekin o'simliklar hasharotlarsiz yashay olmaydi, chunki ular ular tomonidan changlanadi.
Tabiatning bolalar his-tuyg'ulariga ta'siri va ularning xatti-harakatlari ko'plab taniqli o'qituvchilar tomonidan juda ijobiy deb baholangan va bolalar axloqini tarbiyalash va estetik idrokni rivojlantirish maqsadida foydalanilgan. Ma'lumki, kattalar yordamisiz bola har doim ham tabiatning go'zalligini ko'ra olmaydi, shuning uchun unga tabiatning "ekspresivligini" tushunishda, bolaning ruhini uning idrokiga moslashtirishda yordam berish muhimdir. Buning uchun o'qituvchi badiiy so'zning ekspresivligidan foydalanishi mumkin: she'rlar va nasrdan parchalar o'qish. Badiiy og'zaki ijodni idrok etish va tushunish jarayonlarining rivojlanishi aqliy rivojlanishda katta ahamiyatga ega.
Dars shakli sifatida ekskursiya bolalar bog'chasining katta va tayyorgarlik guruhlarida qo'llaniladi. Har bir ekskursiya uchun barcha bolalar o'rganishi shart bo'lgan vazifalar belgilanadi.
Ekskursiyalar ma'lum bir tizim bo'yicha o'tkaziladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tanish bo'lgan ob'ekt, hodisa, uning yangi narsalarini ochish, chuqurlashtirish, fikrlarini umumlashtirish uchun bolalarda tabiatda yuz beradigan mavsumiy o'zgarishlarni ko'rsatish uchun ularni yilning turli vaqtlarida bir xil ob'ektlarda o'tkazish maqsadga muvofiqdir. o'zgarishlar, rivojlanish jarayonini tavsiflovchi fazilatlar, xususiyatlar.
Takroriy ekskursiyalar tsikli tarbiyachining ixtiyoriga binoan ma'lum bir hudud uchun eng qiziqarli bo'lgan alohida narsalarga o'tkaziladi. Bundan tashqari, o'tkazilish vaqtini to'g'ri belgilash muhimdir, chunki ularning bilimga to'yinganligi bunga bog'liq: ma'lum bir ob'ekt, hodisaning xarakterli xususiyatlari, sifat o'zgarishlari eng ko'p namoyon bo'lgan davrda takroriy kuzatuvlarni tashkil etish maqsadga muvofiqdir.Masalan, katta maktabgacha yoshdagi bolalar bilan bahorda vazifalarni bosqichma-bosqich murakkablashishi bilan bog'ga uchta ekskursiya o'tkazilishi kerak. Ushbu ekskursiyalarning maqsadi bahorgi o'zgarishlar bilan tanishish, ularni ko'rish qobiliyatini rivojlantirish va tabiatda sodir bo'layotgan voqealar sababini anglashdir.
Ekskursiyadan keyingi ish kunning qaysi soati bo'lganiga qarab amalga oshiriladi. Agar ertalab bo'lsa, u holda bolalar bilan xulosa uyqudan keyin bo'ladi; agar kechqurun bo'lsa, unda xulosa ertasi kuni bo'ladi. Yozda siz darhol mumkin. Bu jumboq, maqol va matallar fayllarini yig'ish bo'ladi; badiiy adabiyotlarni o'qish, rasmlarning reproduktsiyalari, didaktik o'yinlar, rolli o'yinlar, kollektsiyalar, gerbariy, kollektiv rasm va dasturlarni tuzish, kollajlar yaratish, modellarni yaratish; suhbatni sarhisob qilish, qiziqarli odamlar bilan uchrashuv, fotosuratlar.
Bolalar ekskursiyalarda olgan ma'lumotlari boshqa sinflarda kengaytiriladi, takomillashtiriladi va umumlashtiriladi, bolalar o'yinlarda, mustaqil mashg'ulotlarda bilimlarini qo'llashlari mumkin. Ekskursiyalar va keyingi ish bolalarning tabiat holatiga ta'sir ko'rsatadigan tabiat bilan birlashishni anglashiga hissa qo'shishi kerak.