O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Ijtimoiylashuv 
mezonlari 
ijtimoiylashuv kengligi 
ijtimoiylashuv 
institutlari 
ijtimoiylashuv omillari 
ijtimoiylashuv 
jarayonining 
mazmuni 

---

216 
2.Ijtimoiy institut- inson faoliyatining muhim sohalarini tartibga soluvchi ob’ekt 
sifatida. 
Ijtimoiy institutlar-ijtimoiy hayotni tashkil etish va tartibga solishning 
barqaror shakllari bo‘lib ular muayyan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun 
mo‘ljallangan rollar va maqomlar to‘plami sifatida aniqlanishi mumkin.Kundalik 
tilda yoki boshqa gumanitar fanlar bo‘yicha "ijtimoiy institut" atamasi bir necha 
ma’nolarda namoyon bo‘ladi.
1) birgalikda yashash uchun muhim bo‘lgan ishlarni bajarish uchun 
mo‘ljallangan muayyan shaxslar guruhi; 
2) barcha guruh nomidan ayrim a’zolar tomonidan bajariladigan funksiyalar 
majmuasining muayyan tashkiliy shakllari; 
3) Vakolatli shaxslarga ehtiyojlarni qondirish yoki guruh a’zolarining xatti-
harakatlarini tartibga solish maqsadida ijtimoiy funksiyalarni bajarishga imkon 
beruvchi moddiy muassasalar va faoliyat vositalari to‘plami; 
4) Institutlar, ayniqsa, guruh uchun muhim bo‘lgan ba’zi ijtimoiy rollar deb 
ataladi. 
Jami beshta asosiy ehtiyoj va beshta asosiy ijtimoiy institut mavjud: 
1) jinslarning ko‘payishiga bo‘lgan ehtiyoj (oila instituti); 
2) xavfsizlik va tartibga bo‘lgan ehtiyojlar (davlat); 
3) mavjudlik vositalarini (ishlab chiqarishni) ishlab chiqarishga bo‘lgan 
ehtiyoj); 
4) bilimlarni uzatish, yosh avlodni ijtimoiylashtirishga bo‘lgan ehtiyoj 
(ta'lim muassasalari); 
5) ma’naviy muammolarni hal qilish ehtiyojlari (din instituti). 
Natijada, ijtimoiy institutlar ijtimoiy sohalar bo‘yicha tasniflanadi: 
1) qiymat va xizmatlarni ishlab chiqarish va taqsimlashga xizmat qiluvchi 
iqtisodiy (mulk, pul, pul muomalasini tartibga solish, mehnatni tashkil etish va 
taqsimlash). Ushbu institutlar jamiyatning moddiy bazasiga asoslangan; 
2) siyosiy (parlament, armiya, partiya) bu qadriyatlar va xizmatlardan 
foydalanishni tartibga soladi va hokimiyat bilan bog‘liq. Ushbu so‘zning tor 
ma’nosidagi siyosat, asosan, hokimiyatni o‘rnatish, ijro etish va qo‘llab-quvvatlash 
uchun kuch-quvvat elementlarini manipulyatsiya qilishga asoslangan vositalar 
majmuasi deb ataladi; 
3) qarindoshlik institutlari (nikoh va oila) tug‘ilishni tartibga solish, er va 
xotin o‘rtasidagi munasabatlar bolalar o‘rtasidagi munosabatlar, yoshlarni 
ijtimoiylashtirish bilan bog‘liq; 
4) ta’lim va madaniyat institutlari ularning vazifasi jamiyat madaniyatini 
mustahkamlash, yaratish va rivojlantirish, uni keyingi avlodlarga yetkazishdir. Ular 
orasida maktablar, institutlar, san’at muassasalari, ijodiy uyushmalar kiradi; 

---

217 
5) diniy institutlar insonning empirik nazoratidan tashqarida harakat qiluvchi 
va muqaddas mavzular va kuchlarga bo‘lgan munosabatni tashkil qiladi. Bular 
quyidagi 
bosqichlarda 
amalga 
oshadi:
Shaxs ijtimoiylashuvida yetakchi faoliyat orqali shaxsda bilish sohalari, 
yangi bilim, yangi faoliyat turlari shakllanadi va rivojlanadi. 
Yetakchi faoliyat rivojlanishning ushbu bosqichida eng ko‘p uchraydigan 
faoliyat emas, balki bolaning eng ko‘p vaqt ajratadigan faoliyati. Yetakchi faoliyat-
bu rivojlanishning bilish jarayonlarida va bola shaxsining psixologik 
xususiyatlarida quyidagi bosqichda asosiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan 
faoliyat sanaladi. Yetakchi faoliyat belgilari: 1) yangi faoliyat turlari (o‘yinda 
ta’lim olish) paydo bo‘ladigan va farqlanadigan faoliyatdir. 2) shaxsiy aqliy 
jarayonlarning shakllanishi yoki qayta tashkil etilishi (o‘yinda – faol tasavvur, 
ta’lim berishda – fikrlash). 3) rivojlanish davrida kuzatiladigan va bola shaxsining 
asosiy psixologik o‘zgarishlariga eng yaqin bog‘liq bo‘lgan faoliyatdir. Yetakchi 
faoliyat turlari va psixologik neoplazmalarning konturlari. 
1) chaqaloqlik (tug‘ilgandan bir yilgacha) - emotsional aloqa-bolaning 
yetakchi faoliyati; nafaqat aloqa (oziqlantirish, parvarish qilish), balki muloqot 
(nutq); 
2) erta bolalik (bir yildan uch yilgacha) - yetakchi faoliyat-manipulyativ: 
ijtimoiy xulq-atvorga bo‘lgan ehtiyoj va ayni paytda ijtimoiy harakat qilish 
qobiliyati; 
3) maktabgacha yosh (uch yildan olti yilgacha) – yetakchi faoliyat – o‘yin. O‘yin: 
1) bolaning funksiyalarga va ijtimoiy munosabatlaridagi yo‘nalishi; 2) o‘yin 
asosida tasavvur va ramziy funksiyaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi; 
4) kichik maktab yoshi (olti yildan o‘n yilgacha) - yetakchi o‘quv faoliyati: 
1)o‘rganish qobiliyati va nazariy tushunchalar bilan ishlash qobiliyati; 2) nazariy 
faoliyatni aks ettirish; 3) aqliy jarayonlarning ichki harakat rejasi va o‘z 
harakatlariga aks ettirish qobiliyati; 
5) o‘smirlik (o‘n yildan o‘n to‘rt yilgacha) – yangi munosabatlar tizimi: 
tengdoshlar bilan va maktabda kattalar bilan muloqot qilish; turli tadbirlar: ta’lim 
va ta’lim ishlari; ijtimoiy ish; madaniy va ommaviy; jismoniy tarbiya va sport va 
• oila, 
maktabgacha 
ta’lim muassasi,
o‘quv 
muassasalari.