O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Rivojlantiruvchi
: mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida 
talabalar dunyoqarashini kengaytirish, prenatal va  chaqaloqlik davridagi bolalarni 
psixologik rivojlanishini aniqlash ko‘nikma-malakalarini shakllantirish. 
                                          
 
 
 

---

43 
 
Reja: 
 
1.Prenatal 
va 
chaqaloqlik 
 
davridagi 
 
psixofiziologik 
xususiyatlar.                            
2.Go‘daklik 
davrida 
jismoniy 
va 
psixik 
taraqqiyotning 
kechishi.                                           
3.Ilk bolalik davrida jismoniy rivojlanish.                                            
4.Ilk yoshdagi bolalarning aqliy taraqqiyoti. 
 
3.1.Prenatal va chaqaloqlik  davridagi  psixofiziologik xususiyatlar
 
    Bolaning  ona  qornida  paydo  bo‘lgandan  tug‘ilgunga  qadar  bo‘ladigan  
o‘zgarishlar  homilaning     prenatal    ichki    rivojlanishini   tashkil   etadi.  Har  
bir    davr    ona    qornida    bo‘lajak  farzandning  rivojlanish    bosqichiga    tegishli   
atama bilan    nomlanadi.  Ona   qornida   rivojlanish    o‘rtacha   38   hafta   davom   
etadi   va  3   bosqichga,   ya’ni  zigota     bosqichi, embrion  bosqichi va  homila 
bosqichiga  bo‘linadi.  
                      
Zigota     bosqichi (1-2 haftalik) 
    Birinchi        haftaning        oxiriga      kelib,    zigota    onaning    qon  tomirlari    bilan  
birlashadi, bu   hodisa    implantatsiya   deb  ataladi.  Implantatsiya     jarayonining  
tugallanishi   uchun   ikki   xafta  kerak    bo‘ladi,  shundan   so‘ng  garmonal  
  o‘zgarishlar   boshlanadi, bu   hayz      ko‘rishning     vaqtinchalik   to‘xtashiga   olib   
keladi,  ayol      kishiga  bu  belgi      uning    homiladorligidan        darak      beradi.      
Zigotaning    aylana          o‘lchamlari      1  mmdan      kamroq      bo‘ladi,  uning     
hujayralari      bo‘linishni      boshlaydi.              Homila      tanasi      murtak      diski    
hujayralaridan      rivojlanadi,    bu  bosqichda      murtak  diski    zigota    markazida    
joylashgan   hujayralar   to‘plami  ko‘rinishida     bo‘ladi.          Boshqa  hujayralar     
rivojlanayotgan     organizmni   himoya   qiluvchi   va    oziqlantiruvchi    asosli 
to‘qimalarni   hosil   qilishi    zarur.  Implantatsiya    va    hujayrlarning    ajralib 
hosil      bo‘lishi      zigota  bosqichining        tugallanishi          belgilari    bo‘lib     
hisoblanadi.  Zigota  36   xafta    davomida    murtakdan    bola   tug‘ilishigacha  
bo‘lgan    yo‘lni    bosib   o‘tishga    tayyor    holga  keladi. 
                                     Embrion bosqichi (3-8 hafta) 
    Bu  ona          qornida      rivojlanishning        yangi    embrional  davri    odatda  murtak    
hosil          bo‘lgandan    keyin    uchinchi  haftadan        boshlanib,          sakkizinchi    
haftaning    oxirigacha   davom   etadi. Bu   vaqt    davomida tana    tuzilishi   va   
ichki        organlar          rivojlanadi.  Davr        boshida        embrionda        uch      qavat 
hujayralar            tiklanadi.  Tashki          qavatda  -    ektodermadon          sochlar,  terining    
tashqi   qavati    va nerv   tizimi   rivojlanadi.   O‘rta    qavatda -  mezodermadon,   
muskullar, suyaklar  va   qon tomirlari    tizimi    hosil    bo‘ladi. Ichki    qavatda  
yoki    endodermadon    ovqat     hazm   qilish   tizimi va   o‘pkalar   rivojlanadi.    
Uch      haftalik      embrion      bilan  sakkiz        haftalik        embrion          solishtirilganda  
uning   ko‘rinishida    sezilarli   o‘zgarishlarni  ko‘rishimiz    mumkin. 3 haftalik    
embrion     uzunligi    2   millimetrdan    oshmaydi. Hujayralarning    darajalarga 
bo‘linishi   boshlanib, organizm   ko‘prok     salamandrani   eslatadi.  O‘sish   va   
rivojlanish tezlik   bilan   amalga   oshadi, 8 haftalik   embrionda   ko‘zlar, og‘iz,  
qo‘l   va   oyoqlarni   ko‘rish mumkin,   miya    va   nerv tizimi   ham    juda   tez   

---

44 
 
rivojlanadi,  embrion        yuragi        bir      oy      avval    o‘z      faoliyatini        boshlab   
yuborgan   bo‘ladi.   Embrionda    odamga  xos    organlar  u  yoki   bu shaklda   
mavjud      bo‘ladi,      lekin        uning      o‘lchamlari          onaga    sezilarli    daraja   
bo’lmaydi.    
         Embrionga        amnion      suyuqligi        bilan        to‘lgan        amnion        qobig‘i     
joylashadi.  Amnion    qobig‘i  embrionni     himoya   qilib,   doimiy    haroratini    
ta’minlab   turadi. Embrion   ona   bilan ikki   tizimcha    orqali    bog‘langan. 
Kindik  tizimchasi  embrionni    yo‘ldosh     bilan  bog‘lovchi    qon tomirlaridan   
iborat.  Yo‘ldoshga    qon  tomirlar     kindik    tizimchasi    orqali   onaning qon   
tomirlarigacha    yetib      boradi,  lekin      bevosita    ular      bilan    birlashmaydi.      Qon    
kindik   qon    tomirlarining   barmoqsimon o‘simtalari –qilchalar    orqali   oqadi. 
Qilchalar   ona qon   tomirlariga    bevosita   yaqin joylashgan,  bu    vitaminlarning    
o‘tishi,  shuningdek,  ona      qoniga        almashinuv    mahsulotlarining        diffuziya   
mexanizmi          hisobiga      ajralish        imkonini      beradi.      Tana        qismlari      va    
organizm   tizimlari    embrional    davrda    shakllanadi   va   homila bosqichida    
o‘z      vazifalarini      samarali    bajara      boshlaydi.            Tana  qismlari      va      ichki   
organlar  hosil   bo‘lishi   bilan    ona    qornida    rivojlanishning  ikkinchi   muhim    
bosqichi    nihoyasiga   yetadi. Organlarning   o‘z   vazifasini   bajara   boshlashi 
navbatdagi    oxirgi   bosqichga   to‘g‘ri   keladi.                      
                             Homila bosqichi(9- 38 hafta) 
          Homila   bosqichi    oxirgi  va    eng   uzoq    davom     etadigan    bosqich    
bo‘lib,     to‘qqizinchi   haftasidan     boshlab,   tug‘ruq    bilan  tugallanadi.   Bu   
vaqtda homilaning   tana   o‘lchamlari  kattalashadi    va    organizm     tizimlari     
faoliyat     yurita boshlaydi. 4 oylikdan  homilaning    og‘irligi    113,4 grammdan 
226,8    grammgacha    yetadi.  Oxirgi  5  oyda    homilaning      og‘irligi        1984,5   
grammdan      2268    grammgacha          o‘lchamlari        kattalashib  borishini        ko‘rish    
mumkin. 
 
 

---

45 
 
1.  Tuxumdon   va   urug‘don  differensiatsiyasi 
2.  Qon   tomir   tizimining    faoliyati 
3.  Homila harakatining  onaga sezilishi. 
4.  Homila boshida soch qoplanishining  hosil   bo‘lishi . 
5.  So‘rish va  yutish  faoliyati. 
6.  Bosh miyaning  maxsus  faoliyati. 
7.  Homilaning hayotchan davri.   
8.  Og‘irligini  tezda  ko‘paytirib  olishi.   
9.  Tug‘ruq. 
    Bu   davrda   organizm   uchun  muhim   bo‘lgan   nerv, nafas  olish   va ovkat  
hazm   qilish  kabi  organlarning    shakllanishi  tugallanadi.                                                                                                                  
Bu    davrning    eng    muhim   hodisalari    quyidagilardan   iborat.  
• 
Urug‘lanishdan       5-6 oydan    so‘ng   homilaning    qoshlari, kipriklari  va    
sochlari  paydo bo‘ladi.   Embrional  davrning    oxiriga    borib,  erkak        embrionda    
urug‘don,  qiz   embrionda tuxumdonlar   rivojlanadi. Uchinchi   oyda   urug‘donda    
tashqi      jinsiy        belgilar    rivojlanishiga  ta’sir        ko‘ratuvchi    garmonlar  sintez   
qilishni   boshlaydi:  qiz   embrionda  bu  garmon    sintezlanmaydi  va  o‘xshash    
hujayralardan      jinsiy    organlar  hosil     bo‘ladi.  
•   4 -haftada  hujayralar     qavati    naysimon   bo‘lib    o‘raladi. Nayning bir  uchi   
kengayib,    undan    bosh    miya      hosil  bo‘ladi,  qolgan        kismidan    orqa      miya    
shakllanadi. Homila   bosqichi boshlanishiga   kelib,  bosh   miya    tarkibida    turli    
tuzilmalar      bo‘lib,  organizm  funksiyalarini      boshqaradi.      Bu      bosqichda    
miyaning    barcha   sohalarini    o‘sishi    amalga oshadi, xususan,  odam   xulk- 
atvorining        ko‘plab        muhim        turlarini        boshqaruvchi      bosh        miya 
po‘stlog‘ining     xususiyatlari    ham    rivojlanadi. Bu   o‘zgarishlar   homilaning   
22  va    28      haftalar        o‘rtasida        rivojlanayotgan          organlarning        ko‘pchilik    
tizimi   ishonchli ravishda faoliyat    yurita    boshlaydi,   shuning   uchun  homila  
hayotining      bu      davri  homilaning  hayotchan  davri  deb  ataladi.  Bu      vaqtda   
homila        bola      ko‘rinishini        oladi.      Vaqtidan      avval      tug‘ilgan      bolalarning    
nafas    olish     organlarida      muammolar      tug‘ilishi    mumkin.  Shuningdek,  
ular        tana      haroratini        doimiy      tarzda      boshqarib          turolmaydilar.  Chunki, 
ularda    teri  osti  qavatidagi    yog‘   qavati   mavjud    bo‘lmaydi .Bu   qavat    
homilaning   8 -  oyida hosil    bo‘ladi.    Hozirgi   zamon  neonatal      yordamning   
imkoniyatlari        yordamida      erta    tug‘ilib        qolgan  bolalar    yashab        qolishi    
mumkin.  Homila    bosqichida    xulk  -atvor        paydo  bo‘ladi,  homilada        faollik    
davri        ko‘rinadi.  Ko‘pchilik        onalar    homila      harakatchanligi      va    tinch   
vaqtlarini      aytib      berishlari        mumkin.  Homilaning          ko‘z    va      quloqlari   
ta’sirlarga   javob  beradi, yuragi tezroq   urishni boshlaydi, ko‘zlari   yorug‘likka  
pirpirash   bilan   javob   beradi.   
       Bunday ma’lumotlar   shundan    dalolat     beradiki,    ona qornidagi    oxirga   
oylar    homilani   mustaqil   hayotga, ya’ni,    ona     organizmidan   tashqi hayotga    
tayyorlab      beradi,      bu  o‘zgarishlar        homilador      ayol        o‘zining        bo‘lajak     
farzandiga   sog‘lom    atrof-muhitni ta’minlagandagina  amalga oshishi mumkin. 

---

46 
 
     Sog‘lom  bola  tug‘ilishi    uchun        bo‘lajak    onalarga    vrachlar    asosiy      5ta            
tavsiyani   ta’kidlab  o‘tadilar: 
1. Homilador  ayol   davolovchi  vrach  ko‘rigidan  muntazam      o‘tib   turishi, har    
oyda,  homiladorlikning  oxirida  har        haftada      vrach      qabuliga      borib  turishi  
shart. 
2.  Homilador  ayol   to‘g‘ri    ovqatlanish     tartibiga    roiya     qilishi shart.   
Asosiy        ozuqa        5ta      asosiy  mahsulotlar  guruhidan:  yormalar,  meva    va  
savzavotlar,    sut  mahsulotlari,  go‘sht  yoki            dukkakli        o‘simliklardan  
tayyorlangan      ozuqalar      bo‘lishi        kerak.  Barcha    vitaminlar,  minerallar          va    
temir  moddalardan iborat taomlarni  tanovul qilishlari   kerak. 
3.  Alkogol    va   kofein    tutuvchi    ichimliklarni    iste’mol      qilish, chekish    
tavsiya        etilmaydi.  Biror  bir    dori-darmon      yoki        tibbiy  muolajani      qabul   
qilishda    avval   vrach bilan maslahatlashishlari kerak. 
4. Homiladorlik    davrida    badan tarbiya      bilan    shug‘ullanish zarur.   Agar    
homilador    ayol        yaxshi        jismoniy      holatda          bo‘lsa,          tana    qo‘shimcha   
og‘irlikni    ko‘tarishda   qiyinchilikka  uchramaydi. 
5.Homilador    ayol  o‘zining  toliqib          qolishiga        yo‘l  qo‘ymasligi,  ayniqsa, 
homiladorlikning        oxirgi      haftalarida,  maxsus      mashg‘ulotlarga      qatnashishi 
zarur.  U  yerda  ayollarni  tug‘ruqqa        va      yangi      tug‘ilgan      chaqaloqlarni    
parvarish   qilishni   o‘rgatadilar. 
A.M.Karimova  rahbarligida  O‘.B.Shamsiev  tomonidan  “Oilaviy  xolding  – 
bola  ijtiomiylashuvining  mexanizmi  sifatida”  mavzusida  ilmiy  tadqiqot  olib 
borilgan
1
. O‘.B.Shamsiev tadqiqotlarida homiladorlik davri rivojlanish jarayonlari 
ochib  berilgan.  O‘.B.Shamsievning  tadqiqotida  aniqlanishicha,  homilaning  5-6 
oyligiga  nisbatan  8-9  oyligida  ona  sifatlari  xususiyatlari  strukturasida  sifat  va 
operatsional  mezonlar  xususiyatiga  bog‘liq  ravishda  o‘zgarishlar  yuz  beradi.  Bu 
orqali  go‘dakning  o‘z-o‘zini  anglashi,ijtimoiylashuvi  va  sensamator  intellekti 
rivojlanishi bilan bog‘liqligi aniqlandi.             
 Bola  tug‘ildi.  Ona  organizmi  bilan  anatomik  bog‘lanish  uzilgan  bo‘lsa-da,  bola 
mustaqil  hayot  kechira  olmaydi,  chunki  bola  ona  bilan  fiziologik  jihatdan 
bog‘langandir,  ona  uni  o‘z  suti  bilan  boqadi.  U  yangi,  o‘zgacha  muhitda  yashay 
boshlaydi.  Bola  hayotining  birinchi  kunlari  tug‘ilganidagi  og‘irligini  yuqotadi. 
Bunga tashqi dunyo sharoitiga moslashish davrida energiyaning ko‘plab sarflanishi 
sababdir.  Bola  organizmining,  ma’lum  vaqt  o‘tib,  tug‘ilgan  davridagi  og‘irligiga 
teng kelishi uning tashqi muhitga, yangi sharoitga moslashganligidan darak beradi. 
Odatda chaqaloqning og‘irligi 10—12 kun o‘tgach, asli holiga keladi. 
         Yangi  tug‘ilgan  bola  anatomik-fiziologik  tomondan  hali  yetilmagan  bo‘lib, 
katta  kishi  organizmidan  o‘ziga  xos  tomonlari  bilan  farq  qiladi.  Yangi  tug‘ilgan 
bola  suyak-muskul  tizimining  tez    o‘sishi  bilan  kattalardan  keskin  farq    qiladi. 
Ularning muskul  va  muskul to‘qimalari juda bo‘sh bo‘ladi. Muskullar asta-sekin 
qota boshlaydi. Oldin bo‘yin muskullari (bola boshini tuta boshlaydi), keyin tana 
                                                           
1
 Шамсиев Ў.Б. Оилавий холдинг – бола ижтиомийлашувининг механизми сифатида. Пс.ф.д....автореферат. 
DsC.Тошкент.2020.-25б. 

---

47 
 
muskullari  (bola  o‘tira  oladi),  undan  keyin  esa  oyoq  va  qo‘l  muskullari  yetiladi, 
predmetlar bilan harakat qilish imkoniyati paydo bo‘ladi, bola yura boshlaydi. 
Yangi tug‘ilgan bolaning suyagida ohak va boshqa tuzlar kam bo‘lib, u asosan 
tog‘ay to‘qimalaridan iboratdir.  Bosh suyaklar bola 2-3 oylik bo‘lgandagina  bir-
biri bilan tutashib ketadi. Bosh suyagining peshona va tepa qismlari  tepasida katta 
liqildoq deb ataladigan oraliq bo‘lib, u  qalin parda va teri bilan qoplangan bo‘ladi. 
Bu oraliq bir-bir yarim yildan keyingina suyak bilan qoplanib ketadi. 
Yangi  tug‘ilgan  bola  nerv  tizimining  yuksak  qismi  —  bosh  miya  yarim 
sharlari tashqi ko‘rinishdangina kattalar miyasiga o‘xshaydi. Aslida chaqaloqning 
boshi katta ko‘rinsa-da (miya og‘irligi butun tananing sakqizdan birini, kattalarda 
esa qirqdan birini tashkil etadi), hali taraqqiy etmagan bo‘ladi. Tanasining umumiy 
og‘irligi 3-4 kilogramm bo‘lgani holda, miyaning og‘irligi 300 grammdan oshadi. 
Chaqaloq  miyasidagi  nerv  hujayralari,  «ariqchalar»  va  «izlar»ning  soni  katta 
kishilar  miyasidan farq qilmaydi, ammo  bola  miyasi tuzilish  jihatidan bir  shaklda 
bo‘lib,  «izlar»  aniq  ko‘rinmaydi,  nerv  hujayralari  tarmoqlarining  miqdori  kam 
bo‘ladi. 
Nerv  tolalarining  bir-biridan  yetarli  darajada  ajralmaganligidan  tashqi 
olamdan kelayotgan  o‘zgarishlar boshqa nerv markazlariga ham ta’sir etadi, bosh 
miya  yarim  sharlarida  hech  qanday  aniq  va  barqaror  o‘zgarish  joylari  paydo 
bo‘lmaydi.  Uning  uchun  chaqaloq  tashqi  qo‘zg‘ovchilar  ta’siriga  qo‘l,  oyoq  va 
boshini  tartibsiz  harakat  qilib  javob  beradi.  Miyaning  eng  «qadimiy»  bo‘limlari 
nafas olish, qon aylanishi, emish, yutinish kabi jarayonlarni ta’minlaydi. Bu nerv 
tolalari  bolaning  yashashi  uchun  yetarli  miqdorda    (nerv  tolasi)  mielen  qobig‘i 
bilan qoplangan. 
Chaqaloq  bola  bizga  eng  ojiz  zotdek  tuyuladi.  Shunga  qapamay,  xuddi  shu 
yoshning  ham  kuchli  tomoni  bo‘lib,  bu  jihati  bilan  go‘daklar  kattalardan  ustun 
turadi,—deb  ta’kidlaydi  professor  Ye