O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Bir hujayralilar filogeniyasi. Hayvonot dunyosi evolyutsiyasida bir hujayrali hay-vonlar 
eng  avval  paydo  bo‘lgan  va  tuban  tuzilgan  hayvonlar  hisoblanadi.  Evolyutsiya  jarayonida  bu 

---

hayvonlarning  tuzilishi  tobora  murakkablasha  borgan.  Xilma-xil  yashash  muhitiga  moslanishi 
natijasida  turlar  soni  ham  orta  borgan.  Bir  hujayralilarning  (masalan,  infuzoriyalarning) 
progressiv yo‘l bilan rivojlanishi hozir ham davom etmoqla. 
Ayrim zoologlarning fikricha sarkodalilar, xususan chig‘anoqsiz amyobalar eng qadimiy 
hayvonlar  hisoblanadi.  Chunki  bir  qancha  organoidlar  (og‘iz,  poroshitsa,  pellikula)ning 
rivojlanmaganligi,  tana  shaklining  doimiy  bo‘lmasligi  hamda  harakatlanish  organoidining 
ixtisoslashmagan  soxta  oyoqlardan  iborat  ekanligi  ularni  morfologik  jihatdan  eng  sodda 
hayvonlar ekanligini ko‘rsatadi. Lekin 1941  yilda Pasher dastlabki organizmlar atrof muhitning 
anorganik  moddalari  bilan  oziqlangan  bo‘  lishi  kerak,  shuning  uchun  dastlabki  organizmlar 
o‘simliklarga o‘xshash autotrof oziqlangan degan fikrni o‘rtaga tashlaydi. Keyinchalik bu fikrni 
boshqa bir qancha zoologlar ham quvvatladi. Ular fikricha ko‘pchilik sarkodalilar o‘z taraqqiyot 
sikli davomida xivchinli stadiyalarni o‘tadi. Masalan, foraminiferalar va radiolariyalar xivchinli 
gametalar  hosil  qiladi.  Buni  sarko-dalilarning  qadimiy  ajdodlari  tuzilish  belgilarining 
takrorlanishi deb tushuntiriladi. Ayrim aralash oziqlanadigan miksotrof xivchinlilarning avtotrof 
(fotosintez)  oziqlanishdan  osonlikcha  geterotrof  (saprofit)  oziqlanishga  o‘tishini  yuqoridagi 
fikrning  isboti  taraqasida  ko‘rsatiladi.  Xivchinlilarning  xivchini  prokariot  organizmlar 
(bakteriyalar)ning  xivchini  bilan  tenglashtiriladi.  Keltirilgan  dalillarga  ayeoslanib,  sarkodalilar 
eng kadimgi geterotrof xivchinlilardan kelib chiqqan; xivchinlilar barcha sodda hayvonlar, shu-
ning  bilan  birga  butun  hayvonot  dunyosining  ajdodi  hisoblanishi  zarur  bo‘ladi.  Lekin  elektron 
mikroskopda  olib  borilgan  tekshirishlar  xivchinlilarning  xivchini  ancha  murakkab  tuzilganligi, 
ular morfologik va fiziologik xususiyatlariga ko‘ra prokariot bakteriyalar xivchinidan katta farq 
qilishini  ko‘rsatdi.  Yuqorida  keltirilgan  dalillar  hozirgi  xivchinlilar  yoki  sarkodalilarni  barcha 
sodda hayvonlarning ajdodlari emasligini ko‘rsatadi
5
. 
A.  I.  Oparin  o‘zining  yerda  hayotning  paydo  bo‘lishi  haqidagi  gipotezasida  organik 
moddalar tirik organizmlar paydo bo‘lishidan oldin nobiologik yo‘l bilan sintez bo‘lgan deyiladi. 
Dastlabki  organizmlar esa atrof-muhitdagi  organik moddalarni diffuziya  yo‘li bilan qabul  qilib, 
oziqlangan  bo‘lishi  kerak.  Shunga  asosan  xivchinlilar  va  sarkodalilar  juda  sodda  tuzilgan, 
hozirgacha  saqlanib  qolmagan  eng  tuban  tuzilishga  ega  bo‘lgan  geterotrof  eukariot 
organizmlardan kelib chiqqan, deyish to‘g‘riroq bo‘lar edi. 
Xivchinlilar  bir  hujayrali  hayvonlarning  bundan  keyingi  evolyutsiyasida  katta  o‘rin 
tutgan. Infuzoriyalar kipriklarining xivchinlarga o‘xshash tuzilganligi ularni xivchinlilardan kelib 
chiqqanligini  ko‘rsatadi.  So‘ruvchi  infuzoriyalar  kiprikli  infuzoriyalardan  kelib  chiqqan  bo‘lib, 
keyinchalik o‘ziga xos oziqlanish tasirida kipriklarini yo‘qotgan. 
Sporalilar tipining kelib chiqishi ham xivchinlilar bilan bog‘langan. Koktsidiyalar va qon 
sporalilari gametalarining haqiqiy xivchinlilarga o‘xshashligi buni isbot qiladi. Bundan tashqari 
xivchinlilar  va  sporalilar  hayot  siklida  zigota  reduktsiyali  bo‘linish  (meyoz)  sodir  bo‘ladigan, 
hayotining asosiy qismini gaploid xromosomalik holda o‘tkazadigan hayvonlar hisoblanadi. 
                                                           
5
 И.Х. Шарова ЗООЛОГИЯ БЕСПОЗВОНОЧНЫХ. Москва, ”Владос”,  2004.-592 s. 81-