O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Kupayishi. Jinssiz ko‘payish infuzoriyalar tanasining ko‘ndalangiga teng ikkiga bo‘linish 
yo‘li  bilan  boradi.  Ko‘pchilik  infuzoriyalarning  makronukleusida  jinssiz  ko‘  payishda  mitozga 
o‘xshash  jarayon  sodir  bo‘ladi.  Dastlab  xromosomalar  hosil  bo‘ladi,  ularning  soni  ikki  marta 
oshadi, lekin yadro bo‘linmaydi. Yadro bo‘linmasdan xromosomalar sonining ortishi endomitoz 
deyiladi.  Shundan  so‘ng  infuzoriyalarning  bo‘linishi  boshlanadi.  Normal  uy  haroratida  tufelka 
bir sutkada 1-2 marta bo‘linadi. 
Ko‘  pchilik  infuzoriyalar  jinssiz  ko‘payishdan  oldin  sista  hosil  qiladi.  Sista  ichida 
palintomiya  yo‘li bilan infuzoriya tanasi  yiriklashmasdan ketma-ket  bo‘linib,  4 ta  yoki  ko‘proq 
juda  mayda  infuzoriyalar  hosil  qiladi.  Sistadan.yosh  infuzoriyalar  chiqadi.  Ular  oziqlanib,  tez 
usadi  va  yana  sista  hosil  qilib,  uning  ichida  bo‘  lina  boshlaydi.  Infuzoriyalarning  ko‘p  marta 
jinssiz  ko‘payishdan  so‘ng  qonyugatsiya  deb  ataladigan  jinsiy  ko‘payish  boshlanadi. 
Qonyugatsiyada  ikkita  infuzoriya  korni  (peristom)  tomoni  bilan  bir-biriga  yaqinlashadi.  Ayrim 
infuzoriyalar  qonyugatsiyasida  pellikulaning  tegib  turgan  joyi  eriydi.  Konyugantlar  o‘rtasida 
sitoplazmadan  iborat  ko‘prikcha  hosil  bo‘ladi  (22-rasm).  Boshqa  infuzoriyalarda  esa  bunday 
ko‘prikcha  hosil  bo‘lmaydi.  Qonyugatsiya  davomida  makronukleuslar  yemirilib,  sitoplazmaga 
so‘riladi.  Mikronukleuslar  ikki  marta  reduktsion  (meyoz)  bo‘linishi  natijasida  to‘rtta  gaploid 
xromosomali  yadrolar  hosil  bo‘ladi.  Ulardan  uchtasi  yemirilib,  sitoplazmaga  singib  ketadi, 
to‘rtinchisi  yana  bo‘linib  jinsiy  yadrolar  -  pronukleuslarni  hosil  qiladi.  Pronukleuslardan  biri 
harakatchan (migratsion) bo‘lib, urug‘hujayraga, ikkinchisi statsionar (harakatsiz) bo‘lib, tuxum 
hujayraga  to‘g‘ri  keladi.  Bir  qonyugantning  ko‘chma  pronukleusi  ikkinchi  qonyugantga  o‘tib, 
uning  statsionar  yadrosi  bilan  qo‘shiladi,  ya‘ni  infuzoriyalar  harakatchan  yadrolar  bilan 
almashinishadi.  Buning  natijasida  qonyugatsiya  oxirida  har  qaysi  infuzoriya  diploid  xromoso-
mali  bittadan  yadro  sinkarionga  ega  bo‘lib  qoladi.  Shundan  so‘ng  infuzoriyalar  ajralib  ketadi, 
ularning yadrolari qaytadan tiklanadi. Buning uchun uning sinkarioni bir necha marta bo‘linadi. 
Ularning  bir  qismidan  mikronukleus,  qolgan  qismlaridan  makronukleus  hosil  bo‘ladi. 
Makromolekulalarning ko‘p marta replikatsiyasi natijasida uning DNK tarkibi ortadi va poliploid 
bo‘lib qoladi. Shundan so‘ng infuzoriyalar jinssiz ko‘payishta kirishadi. 
Qonyugatsiya  natijasida  infuzoriyalarning  soni  ortmaydi,  ya‘ni  hech  qanday  ko‘payish 
bo‘lmaydi.  Lekin  qonyugatsiya  infuzoriyalar  hayotida  juda  muhim  ahamiyatga  ega.  Chunki  bu 
jarayonda  har  qanday  jinsiy  ko‘payishda  bo‘lganidek,  bir  organizmda  ikki  (ota  va  ona) 
organizmlarining irsiy belgilari mujassamlashishi natijasida naslning yashovchanligi ortadi.