O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Ko‟poyoqlidar (Myriapoda) sinfi 
Tashqi  tuzilishi.  Ko‘poyoqlilarning  chuvalchangsimon  tanasi  yaxlit  bosh  va 
bo‘g‘imlarga  bo‘lingan  gavdadan  iborat.  Gavda  bo‘g‘imlari  soni  pauropodlarda  14  ta, 
simfillarda 18 ta bo‘lsa, laboyoqlilarda 181 taga yetadi. Bosh bo‘limi gavdadan ajralib chiqqan 
akrondan va u bilan qo‘shilib ketgan 3 (pauropodalar, ikki juft oyoqlilar) yoki 4 (simfillar) tana 

---

bo‘g‘imlaridan hosil bo‘lgan. Pauropodlar va ikki juft oyoqlilarning oxirgi bosh bo‘g‘imi erkin 
bo‘lganidan  "boyin"  deb  ataladi.  Boshning  bunday  tuzilishi  tuban  ko‘poyoqlilar  uchun  xos 
bo‘ladi.  Boshida  bir  juft  moylovlari,  yuqori  jag‘lar  -  mandibulalar  va  bir  yoki  ikki  juft  pastki 
jag‘lar  —  maksillalar  bo‘ladi.  Moylovlari  tuyg‘u  va  hid  bilish  vazifasini  bajaradi.  Og‘iz 
organlarining tuzilishi har xil sistematik guruhdarda farq qiladi. Simfillar va laboyoqlilar og‘iz 
teshigini  oldingi  tomondan  xitin  teri  burmasidan  hosil  bo‘lgan  yuqori  lab  to‘sib  turadi. 
Mandibulalarning  ichki  qirralari  tishchali  plastinkalardan  tashkil  topgan.  Ko‘pchilik 
ko‘poyoqlilarning  ikki  juft  pastki  jag‘lari  asosiy  bo‘g‘imdan  va  uning  ustida  joylashgan 
jag‘paypaslagichlar  hamda  chaynash  plastinkalaridan  iborat.  Pauropodlar  va  ikki  juftoyoqlilar 
yuqori  labi  va  jag‘laridan  orqaroqda  bitta  toq  murakkab  tuzilgan  plastinkasi  joylashgan.  Bu 
plastinka laboyoqlilarning birinchi pastki jag‘lariga mos keladi. 
Tuban  tuzilgan  ko‘  poyoqlilar  gavdasining  boshdan  keyingi  qismi  gomonom 
bo‘g‘imlardan  tashkil  topgan.  Laboyoqlilarning  tanasida  bunday  bo‘g‘imlar  navbatlashib 
joylashadi.  Ikkijuftoyoqlilar tanasida dastlabki  to‘rtta bo‘g‘imdan tashqari hamma bo‘g‘imlari 
juft-juft bo‘ lib qo‘shilib ketadi. 
Ko‘poyoqlilarning  yurish  oyoqlari  bir  xilda  tuzilgan  bir  qator  bo‘g‘imlardan  iborat. 
Yurish  oyoqlari-ning  uchki  qismi  tirnoqqa  aylangan.  Faqat  laboyoqlilarning  birinchi  juft 
jag‘oyoqlari  boshqacha  tuzilgan.  Xususan,  ular  ancha  yirik,  asosiy  bo‘g‘imi  juda 
yo‘g‘onlashgan, oxirgi bo‘g‘imi ilmoqqa o‘xshash egilgan. Bu oyoqlarning asosida zahar bezi 
joylashgan.  Bez ilmoqning uchiga ochiladi.  laboyoqlar deb ataladigan jag‘oyoqlar  yordamida 
hayvonlar  o‘z  o‘ljasini  tutadi  va  o‘ldiradi.  Laboyoqlilarning  zahari  bo‘g‘imoyoqlilar  va 
umurtqalilar uchun xavfli. Qirqoyoq barmoqni chaqib olganida qo‘l shishib, og‘riy boshlaydi. 
Ko‘ poyoqlilarning tanasi gipodermadan hosil bo‘lgan xitinli kutikula bilan qoplangan. 
Ayrim ko‘poyoqlilar kutikulasiga ohak moddasi  shimilgan bo‘ladi. Kutikulada ko‘p miqdorda 
himoya  vazifasini  bajaruvchi  juda  ko‘p  ter  bezlari  bor.  Kivsyaklar  tanasining  orqa  tomonida 
joylashgan bu bezlar maxsus teshiklar orqali teri ustiga ochiladi. Bezlarning suyuqligi ana shu 
teshiklardan sepiladi.