O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Nafas  olish.  Ko‘pchilik  organizmlar,  shu  jumladan  hayvonlarda  ham  organizm  bilan 
tashqi  muhit  o‘rtasida  to‘xtovsiz  gaz  almashinuvi  bo‘lib  turadi.  Bu  jarayonda  tashqi  muhitdan 
organizmga  kislorod  o‘tadi  va  organizmdan  parchalanish  mahsuloti  -  karbonat  angidrid  
chiqariladi. Mikroskopik tuban umurtqasiz hayvonlarda gaz almashinuvi butun tana yuzasi orqali 
sodir bo‘ladi. 
Tana  bo‘  shlig‘iga  ega  bo‘lgan  ko‘p  hujayrali  hayvonlar:  bo‘shliqichlilar,  yassi 
chuvalchanglar, to‘garak chuvalchanglarda gaz almashinuvi tana suyuqligi orqali boradi. Halqali 
chuvalchanglarning kapillyar qon tomirlari bilan qoplangan terisi gaz almashinuvida asosiy o‘rin 
tutadi. Tana tuzilishining yanada murakkablashuvi va hay-vonlar faolligining osha borishi bilan 
tana qoplag‘ichi orqali gaz almashinuvi yetarli bo‘lmay qoladi. Shu sababli birmuncha murakkab 
tuzilgan  hayvonlar  organizmida  maxsus  nafas  olish  organlari  rivojlanadi.  Qurukdikda  yashab, 
atmosfera havosi orqali nafas oluvchi hayvonlar traxeyalar yoki o‘ pka orqali, suv hayvonlari esa 
jabralar orqali nafas oladi. 
Oziqlanishi.  Hayvonlar  ham  barcha  geterotrof  organizmlar  singari  oqsillar,  yog‘lar, 
uglevodlar  va  boshqa  organik  moddalar  hisobiga  oziqlanadi.  Bu  moddalarning  molekulasi  juda 
yirik  bo‘lganidan  suvda  erimaydi  va  hujayra  membranasi  orqali  o‘tolmaydi.  Shuning  uchun 
hayvonlar  organizmida  bu  moddalar  fermentlar  ta‘sirida  birmuncha  oddiyroq  moddalarga 
parchalanib  so‘riladi.  Bu  jarayon  ovqat  hazm  qilish  deyiladi.  So‘rilgan  organik  moddalar 
organizmning  turli  qismlariga  borib,  assimilyatsiya  jarayonlariga  jalb  etiladi.  Hujayralarda 
ulardan  hayvonlar  uchun  xos  bo‘lgan  yangi  moddalar  sintezlanadi.  Ko‘pchilik  ko‘p  hujayrali 
hayvonlarda  oziqni  maydalash,  hazm  shirasi  ishlab  chiqarish  va  hazm  qilish  funktsiyasini 
bajaruvchi  maxsus  ovqat  hazm  qilish  sistemasi  rivojlangan.  Bir  hujayralilarda  va  tuban  ko‘p 
hujayralilarda oziq hujayra ichida hazm qilinadi. 
Hayvonlar  oziqlanish  usuliga  binoan  ham  bir-biridan  farq  qiladi.  Ko‘pchilik  hayvonlar 
yashil  o‘simliklar  bilan  oziqlanadi.  Ular  fitofag  (o‘txo‘r)  hisoblanadi.  Ekinlar  va  oziq-ovqat 

---

mahsulotlariga  ziyon  keltiradigan  hayvonlar  zararkunandalar  deyiladi.  Boshqa  hayvonlar 
hisobiga  oziqlandigan  hayvonlarni  zoofaglar  deyiladi.  Ular  ham  yirtqichlar  va  parazitlarga 
ajratiladi.  Yirtqichlar  o‘z  o‘ljasini  tez  yeb  qoyadi.  Parazitlar  esa  boshqa  hayvondan  o‘z 
rivojlanishi davomida foydalanadi. 
Hayvonlar  orasida  organik  qoldiqlar  bilan  oziqlanadigan  turlari  saprofaglar  deyiladi. 
Saprofaglarni  ham  o‘simlik  qoldig‘i  bilan  oziqlanadigan  fitofaglarlarga,  hayvonlar  ekskrementi 
bilan  oziqlanadigan  koprofaglarga    va  hayvonlar  murdalari  bilan  oziqlanadigan  nekrofaglarga 
ajratish mumkin