O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Tana  simmetriyasi.  Simmetriya  hayvonlar  tanasi  o‘xshash  qismlarini  simmetriya 
markazi  (nuqta,  to‘g‘ri  chiziq  yoki  yuza)  atrofida  ma‘lum  bir  geometrik  tartibda  mutanosib 
joylashuvidan  iborat.  Tana  simmetriyasi  uzoq  davom  etib  kelayotgan  evolyutsion  taraqqiyot 
natijasi  bo‘lib,  yashash  muhiti  bilan  chambarchas  bog‘liq.  Hayvonlarda  tana  simmetriyasining 
quyidagi xillari mavjud. 
1.  Radial  nurli,  ya’ni  teng  o’qli  simmetriya  suvda  qalqib  hayot  kechiradigan  sharsimon 
plankton  hayvonlar  (quyoshlilar,  nurlilar,  volvokslar  va  boshqalar)da  ko‘  rish  mumkin.  Ular 
tanasining o‘xshash qismlari bir nuqtadan tarqaladigan radial nurlar yo‘nalishida joylashgan. 
2. Radial nurli simmetriya suv muhitida qalqib turuvchi hayvon yashab turgan muhitning 
tananing  hamma  tomonida  bir  xil  bo‘lishi  bilan  bog‘likdir.  Bu  xildagi  tana  simmetriyasiga  ega 
bo‘lgan hayvonning tashqi  muhit ta‘siriga javob  reaktsiyasi  ham  tananing hamma tomonida bir 
xilda bo‘ladi. 
Radial o’qli simmetriya suv tubida o‘troq yashaydigan bo‘shliq ichlilar va ularning erkin 
yashovchi  meduzalari,  shuningdek  taroqlilar  va  ninaterililar  uchun  xosdir.  Radiat  o‘qli 
simmetriyaga  ega  bo‘lgan  hayvonlar  tanasining  o‘xshash  qismlari  aylanish  o‘qi  atrofida 
joylashgan.  Hayvonlar  ganasidagi  simmetrik  bo‘laklar  soni  tana  sirtida  joylashgan 
paypaslagichlar  (bo‘shliqichlilar,  taroqdilar,  g‘ovaktanalilar)  yoki  tana  markazidan  ketuvchi 
nurlar soni bilan belgilanadi. 
3.  Bilaterial,  ya’ni  ikki  yonlama  simmetriya  juda  ko‘pchilik  harakatchan  umurtqasiz 
hayvonlar va hamma umurtqalilar uchun xos bo‘ladi. Bu hayvonlar tanasini markaziy o‘q orqali 
o‘tadigan yagona yuza orqali faqat ikkita teng bo‘lakga ajratish mumkin. Bilaterial simmetriyaga 
ega  bo‘lgan  hayvonlar  tanasining  chap  va  o‘ng  yarmini,  oldingi  va  keyingi,  orqa    va  qorin 
tomonlarini  aniq  ajratib  olish  mumkin.  Odatda  radial-nurli  tana  simmetriyasi  bir  hujayralilar, 
radial o‘qli simmetriya birmuncha sodda tuzilgan umurtqasizlar uchun xarakterli. 
Ayrim  hayvonlar  simmetriyasiz  tuzilgan  ega.  Ularga  yalang‘och  amyobalar  bilan  bir 
qatorda  qorinoyoqdi  mollyuskalar  ham  misol  bo‘ladi.  Qorinoyoqlilarning  assimetrik  tuzilishi 
spiral chig‘anoqning hosil bo‘lishi bilan tananing bir tomonga buralishi natijasida kelib chiqqan 
bo‘lib, ikkilamchi xarakterga egadir.