O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan muhandislik – pеdagogika instituti

7-Mavzu: O`rta maxsus, kasb hunar o`quv yurtlarida o`qitishning 

nazariy asoslari. O`qitish jarayonining mohiyati va qonuniyatlari. 

---

O`qitish jarayonining tarkibiy qismlari. Dars. O`qitish metodlari 

klassifikatsiyasi.

 O`quv bilish faoliyatini tashkil etish va amalga oshirish 

metodlari. O`quv bilish faoliyatini rag`batlantirish metodlari. 

 

 

 

Tayanch so`z va atamalar 

 

O`qitishing  tashkiliy  formalari.  Dars-  o`qitishning  asosiy  tashkiliy 

shakli.  Darsga  qo`yiladigan  talablar.  Dars  mashg`uloti  loyihasi. 

Mashg`ulotning texnologik xaritasi. 

O`qitishing  tashkiliy  formalari  deganda,  o`qituvchi  va  o`quvchilarning 

maxsus  tashkil  etilgan,  belgilangan  tartibda  va  muayyan  rejimda  o`tadigan 

faoliyati  tushuniladi.  O`qitishning  u  yoki  bu  tashkiliy  formasi  kollektiv  va 

individual  o`qitishning  har  xil  ko`rinishda  qo`shib  olib  borilishi,  o`qitishda 

o`quvchilar  mustaqilligining  turli darajasi,  o`quvchilarning o`qishiga o`qituvchi 

rahbarligining  har  xil  usullari  bilan  harakterlanadi.  O`qitishni

 

tashkil  etish 

formalarini  tanlash,  ta`lim  tarbiyaviy  vazifalar  bilan  belgilanadi  va  o`quv 

ishining mazmuni hamda metodlariga bog`liq bo`ladi. 

So`nggi  yillarda  umumta`lim  maktablari  va  KHKlarining  ilg`or 

pedagoglari 

o`quv 

jarayonining 

asosiy 

formasi 

bo`lgan 

darsni 

takomillashtirish,  uning  samaradorligini  oshirish  yo`llarini  izlash  borasida 

katta  ijodiy  ish  olib  borishmoqda.  Bu  izlanishlarning  borishi  va  natijalarini 

jamlab,  darsni  takomillashtirishning  ba`zi  yo`nalishlarini  ajratib 

ko`rsatish  mumkin:  dars  o`tkazishda  bir  qoliplikni  yo`qotish,  o`quv  jarayonida 

tipi,  mazmuni  va  strukturasi  har  xil  bo`lgan  darslardan  foydalanish, 

o`qituvchining  yangi  materialni  bayon  etishini  darsda  bu  materialni 

puxtalashning  har    xil  formalari  bilan  qo`shib  olib  borish,  o`quv  jarayoniga 

o`quvchilar  tafakkurini  aktivlashtirishning  muhim  vositasi  bo`lgan  xilma-xil 

mustaqil  ishlarni  kiritish,  o`quvchilarning  yangi  materialni  olingan  bilimlarga 

tayanib,  mustaqil  o`rganish  «salmog`ini»  oshirish,  darsga  o`quvchilarning 

maxsus  texnika  adabiyoti,  standartlar,  ishlab  chiqarish  hujjatlari  va  shu 

kabilar  bilan  mustaqil  ishlashini  keng  ko`lamda  kiritish  darslarda  o`quv 

materialini  puxtalashning  aniq  sistemasini  amalga  oshirish,  o`quvchilarning 

uyda  qilinadigan  o`quv  ishlarini  takomillashtirish  va  ularning  samaradorligini 

oshirish,  maxsus  fanlar  darslarida  va  ishlab  chiqarish  ta`limi  jarayonida 

o`rganiladigan materiallarni bir-biriga chambarchas bog`lash. 

     Sinf-dars  sistemasida  o`quv  ishini  tashkil  etishning  asosiy  formasi  darsdir. 

Dars deganda ma`lum  vaqt ajratilgan va o`zgarmas tarkibli hamda tayyorgarlik 

darajasi bir xil bo`lgan o`quvchilar gruppasi bilan o`qituvchi o`tkazadigan o`quv 

jarayonining bir qismi tushuniladi. 

     Har  bir  dars  quyidagi  talablarga  javob  berishi  kerakki,  bu  talablarga  rioya 

qilish butun ta`limning samaradorligini oshiradi. 

    Maqsad  va  mazmunning  aniqligi.   Bu  talab  darsning  butun  o`quv 

materialini  va  uning  har  qaysi  qismini  to`g`ri  tanlash  yo`li  bilan  ta`minlanadi. 

---

Darsda  o`rganiladigan  (mustahkamlanadigan,  takrorlanadigan)  material  nisbatan 

tugal,  mustaqil  bo`lishi,  darslar  tizimida  muayyan  o`rin  tutishi  va  o`z  didaktik 

yo`nalishiga  ega  bo`lishi,  ya`ni  o`quvchilarga  yangi  materialni  bayon  etishi, 

bilimlarini  mustahkamlashi  va  sistemaga  solishi,  bu  bilimlarni tatbiq  etish uquvi 

hosil qilishi lozim va hokazo. 

       Ta`lim  va  t a r b i y a v i y   vazifalarning  ajralmasligi.  YUqorida 

ta`kidlab  o`tilganidek,  ta`limning  tarbiyalovchi  xarakteri  uning  ob`ektiv 

qonuniyati sanaladi. Ammo, shunga qaramay, o`qituvchi hamisha o`quvchilarning 

tafakkuri, xotirasi, diqqat-e`tibori, irodasi va boshqa xislatlarini, bilish faoliyatini, 

ijodini, ishda mustaqilligi va shu kabi fazilatlarini rivojlantirish uchun darsda har 

qanday imkoniyatdan foydalanishga majbur. 

       Darsning  h a r qaysi  bosqichida  o`qitishning  eng  ma`qul    metodlarini  

tanlash.  O`qitish  metodlarini  tanlash  ko`pgina  faktorga:  o`quv  materialining 

mazmuniga, darsdan ko`zda tutilgan maqsadga, darsning o`quv  materiallari bilan 

ta`minlanganlik 

darajasiga, 

o`quvchilarning 

tayyorgarlik 

saviyasiga, 

o`qituvchinint  tajribasiga  va  shu  kabilarga  bog`liq.  O`qitish  metodini  tanlash 

o`qituvchining  yuqori  mehnat  unumdorligini  va  o`quvchilarning  maksimal 

aktivligini  ta`minlashi  kerak,  bu  esa  o`quvchilarga  chuqur  hamda  puxta  bilimlar 

beradi, olingan bilimlarni amalda tatbiq etish uquvlarini hosil qiladi. 

D a r s d a   o ` q u v c h i l a r n i n g   k o l l e k t i v   v a   i n d i v i d u a l   i s h i n i  

t o ` g ` r i   q o ` s h i b   o l i b   b o rish.  Bu  talab  o`qitishni  individuallashtirish 

darajasini  oshirish  zarurligini  taqozo  qiladi.  O`qituvchi  butun  gruppaga  o`quv 

materialini ma`lum qilar ekan,  odatda, o`rtacha o`quvchini nazarda tutadi. Ammo 

konkret  o`quvchilar  ana  shu  o`rtacha  o`quvchidan  ko`p  jihatdan  farq  qiladi. 

SHuning  uchun  o`qituvchi  butun  gruppa  bilan  frontal  ish  olib  borishi  bilan 

birga,  darsda  individual  topshiriqlar  bo`yicha  mustaqil  ishlashni  ham  keng  joriy 

qilishi,  individual  nazorat  o`tkazishi,  uy  topshiriqlarini  individual  berishi  va 

ularning bajarilishini individual tekshirishi lozim va hokazo. 

    Tashkil  etishning  aniqligi.   Bu  talabning  bajarilishi  darsga  ajratilgan 

hamma  vaqtdan  o`quvchilar  bilan  ishlash  uchun  eng  samarali  foydalanishga 

imkon beradi. Bunga o`qituvchi va o`quvchilarning darsga yaxshilab tayyorlanishi, 

darsni  juda  yaxshi  moddiy-texnikaviy  ta`minlash,  uning  barcha  elementlari 

strukturasini puxta tuzish va darsni aniq tashkil etish orqali erishiladi. 

O`qituvchi  tomonidan  har  bir  darsni  yaxlit  holatda  ko`ra  bilish  va  uni 

tasavvur  etish  uchun  bo`lajak  dars  jarayonini  loyihalashtirib  olish  kerak.    Bunda 

o`qituvchiga u tomonidan bo`lajak darsni texnologik xaritasini har bir mavzu, har 

bir  dars  uchun  o`qitilayotgan  predmet,  fanning  xususiyatidan,  talabalarning 

imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi.

 

Bunday  texnologik  xaritani  tuzish  oson  emas,  chunki  buning  uchun 

o`qituvchi  pedagogika,  psixologiya,  xususiy  metodika,  pedagogik  va  axborot 

texnologiyalardan  habardor  bo`lishi,  shuningdek,  juda  ko`p  metodlar,  usullarini 

bilishi kerak bo`ladi. Har bir darsni rang-barang, qiziqarli bo`lishi avvaldan puhta 

o`ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog`liq.

 

Darsning  texnologik  xaritasini  qay  ko`rinishda  yoki  shaklda  tuzish  bu 

o`qituvchining tajribasi, qo`ygan maqsadi va ixtiyoriga bog`liq. Texnologik xarita 

---

qanday  tuzilgan  bo`lmasin,  unda  dars  jarayoni  yaxlit  holda  aks  etgan  bo`lishi 

hamda  aniq  belgilangan  maqsad,  vazifa  va  kafolatlangan  natija,  dars  jarayonini 

tashkil  etishning  texnologiyasi  to`liq  o`z  ifodasini  topgan  bo`lishi  kerak. 

Texnologik  xaritani  tuzilishi  o`qituvchidan  darsni  kengaytirilgan  konspektini 

yozishdan  xalos  etadi,  chunki  bunday  xaritada  dars  jarayonining  barcha  qirralari 

o`z aksini topadi.